Kanuri

Kanuri /kəˈnuːri/ suna ne na wata kabila daga cikin manyan ƙabilun Arewacin Najeriya, wadanda anda kuma sune suka kafa daya daga cikin dauloli guda biyu mafiya girma a duk fadin Afirka ta yau.

Yara yan kabilar Kanuri

Kanuri girl

kanuri bride

Dattijuwa Yar kabilar kanuri

kanuri people

Mutane ne da suka samo asali daga Yemen (Abubakar, 2017; Ballo, 1974). Suna da matukar riko da al’adunsu na gargajiya, addini, karbar baki da kuma uwa-uba hidimtawa Alqur’ani da masu hulda da shi da suka shafi koyo, koyarwa, hadda, rubutawa da kuma masu karanta shi. Babban garin su; wato Maiduguri, ana yi masa kallon matsugunni ko kuma masaukin mahaddata da kuma makaranta Alqur’ani. Akwai wata kalma ko kuma lambar girmamawa da suke bai wa duk mutumin da ya kware matuka gaya wajen karanta Alqur’ani; Goni, wanda da Hausa ake cewa Gwani. A wata tattaunawa da muka yi da wani matashi mai suna Ibrahim Hassan a ranar Talata 3 ga watan Julin shekarar 2019 a Tsangayar Sheikh Goni Muhammad Sa’adu Ngamdu, ya shaida mana cewa, idan mutum ya je irin guraren zaman hira da matasa ke taruwa a garin Maiduguri, a mafiya yawa daga cikin irin wadannan guraren akan samu mutum daaya daga cikin matasa goma da yake haddacin Alqur’ani ne. Maganar da ya fada tare kuma da karfafa ta da cewa, “Kuma hadda cikakkiya ba kame-kame ba”.

Daga cikin kyawawan al’adun Kanurai ababen ambato akwai girmama na gaba, zaman lafiya da kuma hakuri da juna. Cibiyar Zaman Lafiya; wato Home of Peace (Wikipedia, 2016; Sean, 2013; Naijaface, 2010), a Turance, ita ce inkiyar da ake yi wa jahar Borno wadda take ita ce babbar Jahar Kanurai.

Manufar wannan rubutu da ka ke karantawa ita ce yin bayani bakin gwargwado game da suna, asali, da kuma wasu daga cikin kyawawan halayen mutanen da suke kiran kansu da suna Kanuri, Bahaushe kuma yake kiransu da sunan Barebari.

Mun yi bakin kokari wajen ganin mun kawo wa mai karatu abin da ya inganta daga abin da za mu rubuta ta hanyar zurfafa bincike, tambayoyi da kuma ziyarar gani da ido; wato cil-da-cil, ganin Annabin tsohuwa. Muna fatan wannan rubutu ya zama fitilar da za ta haskaka zuciyar masu neman sanin hakikanin tarihin kabilar Kanurai. A sha karatu lafiya.

Suna

Dakta Babagana Abubakar, ya kuma ce: “Sunan Kanuri hadadde ne daga wasu kalmomin Kanuri guda biyu; wato KA wadda ke da ma’ana ta sanda, da kuma NURI, mai ma’anar haske, wadda ita kuma tushenta shi ne Larabci, Nur”. Wadannan kalmomi, KA da NURI su aka hada suka zama Kanuri.

Dalilin samuwar wannan suna, Kanuri, kamar yadda Dakta Babagana Abubakar ya ci gaba da bayyanawa, shi ne cewa a farkon lamari su Kanurai sun kasance mutane ne makiyaya masu rike da sanda, sannan kuma fuskarsu tana haske. Saboda haka a kokarinsu na bambance su daga cikin sauran kabilun gurin da suke suma makiyayan ne, sai wata kabila mai suna Sau suka rika kiransu da wannan suna Kanuri. Wato kenan idan abin mu kwatanta ne sai mu iya cewa, mutane masu kama da haske wadanda suke rike da sanda.

Amma a tattaunawar mu da Abba Kura, wani matashi a Unguwar Bulunkutu Abuja, a cikin garin Maiduguri a ranar Juma’a ranar talatin da daya 31 ga watan Mayu,shekarar dubu biyu da Sha tara 2019, ya bayyana mana cewa, asalin sunan Kanuri gauraye ne na kalmomin Larabci guda biyu; KAL da kuma NUR wadanda idan aka hade su suke zama KAN-NURI a bisa ka’idar Larabci, waɗanda kuma za a iya fassara su da kamar haske; kamar yadda muka ji daga kakaninmu. Daga baya kuma aka jirkita su suka koma Kanuri.

Kenan Idan muka yi wa wannan suna fassara ta kwatance sai mu ce, mutane masu kama da haske. Kenan, akwai kusanci a tsakanin wadannan maganganu guda biyu; Babagana da kuma Abba Kura.

Sai dai, Hausawa da kuma Yarabawa; amma na Ilori kawai, suna kiran su da sunaye Barebari da kuma yaruba. Abin da za a iya danganta shi da sunan da Sarkin Musulmi Muhammadu Ballo (1974), ya kira su da shi, cewa: “Wadannan Barbar din, ragowar Barbar din da suka rayu ne a tsakankanin kasashen Arewacin Afirka da kuma Habasha…” Wannan shi ne sunan da Bahaushe ya jirkita shi zuwa Barebari, shi kuma Bayaraben Ilori ya ce yaruba. Wannan kuma saboda kusancin su duka biyun ne da Sarkin Musulmi Muhammadu Ballo, albarkacin Jahadin Shehu danfodiye wanda Hausawa da Yarabawan duk abin ya shafe su.

Wannan suna na Kanuri, shi ne sunan da kabilu da yawa suke kiran su da shi. Musamman ma Sau, Larabawa, Kotoko, Sudaniyawa, Turawa, Itofiyawa, Turkawa, Mandarawa, Marghi, Babur, Karekare, Ngizem da sauransu.

Haka nan kuma ana kiran su da wasu sunayen mabambanta. Wasu kabilun Chadi da Sudan da suka hada da Najdi, Baggara da kuma Hejazi suna kiransu da suna Barnowaji; Fulani kuma suna kiran su da Kolejo.

Asali Magana mafi shahara ita ce cewa, Kanurai mutanen Yemen ne. Dakta Babagana Abubakar, ya fada a cikin mukallarsa ta Turanci, Kanuri Complete, wadda aka wallafa a shekarar 2017 a shafin Intanet na Mujallar kasa-da-kasa mai suna Research Gate, cewa: “Kanurai sun zo ne daga Zirin Yankin Larabawa (Arabian Peninsula) sannan suka zauna a wani guri mai tazarar kusan kilomita 640 daga arewacin Tafkin Chadi wanda daga baya ya zama kasaitacciyar daular Kanem-Bornu”.

Sannan kuma Sarkin Musulmi Muhammad Ballo (1974), ya ce: “Wadannan Barebarin, ragowar Barebarin da suka rayu ne a tsakankanin kasashen Arewacin Afirka da kuma Habasha. Su ne wadanda Humayyar (Sunan kabila ne) suka kora daga Yemen…” Wanda kuma a karshen bayanin nasa ya kare da cewa: “…Sannan suka gangaro Kanem, suka zaune ta…”

A cikin wata tattaunawa da muka yi da Dakta Shekarau Angyu, Masa-Ibi, Aku-Uka na Wukari, a ranar Asabar 19/08/2017, a fadarsa da ke Wukari, ya shaida mana cewa: “Asalinmu daga Yemen ne. Mun taho tare da ‘yan’uwanmu Kanurai muka rabu da su a Ngazargamau”.

Rabe-Raben Kanuri A farkon lamari, Yaren Kanuri kala daya ne tal! Amma sannu a hankali sakamakon yanayin siyasar rayuwa da ta haddasa gaurayuwar Kanurai da wasu bakin yarurrukan kodai ta hanyar zuwansu garuruwan Kanurai ko kuma zuwan Kanurai wasu garurwan ya haifar da hayayyafar wannan yare inda har ta kai ga an samu bambamce-bambamcen wasu kalmomi ko kuma ma canjin yaren kaco-kaf. Daga cikin rabe-raben Kanuri akwai; Wuje, Gumati, Manga, Bodoi, Kanembu, Morr, Kwayam, Suwurti, Buduma da sauransu.

Addini

Kanurai mutane ne Musulmi. Dakta Babagana Abubakar ya ce: a kaso dari din Kanurai Musulmi ne wadanda suka riki addinin Musulunci a matsayin tafarkin rayuwarsu sannan kuma Annabi Muhammadu samfurin su…”

Gudunmawar Kanurai Wajen Yada Addinin Musulunci Gazali a shekarar dubu biyu da Sha hudu (2014), ya bayyana Kanurai a matsayin mutanen da suka bayar da gagarumar gudunmawa wajen yada ilimin addinin Musulunci da harkar malunta a Afirka ta Yamma a matakin farko da kuma dukkan fadin Afirka baki daya.

Sarkin Musulmi Muhammad Ballo (1974), ya siffanta su a matsayin mutanen da Musulunci ya yi matukar yaduwa a duk fadin daularsu a tsakankani sarakunansu da waziransu da sauran jama’arsu, har ta kai ga yana fadin cewa: “Kai! Ba za ka taba samun jama’a a cikin wadannan garuruwan ba face sun himmatu da karatun Alqur’ani da tajawidinsa (Hukunce-hukuncen karatun Alqur’ani), haddace shi da kuma rubuta shi. Jama’ar ba su gushe haka nan ba har lokacin gudanar da wannan jahadin”. Dongane da wannan gaba, har ya zuwa yau din nan (2019), akwai wasu unguwanni a cikin garin Maiduguri, kamar irin su Dikeciri da sauran su, wadanda duk gidan da ka shiga ba za ka rasa mahaddacin Alqur’ani guda daya ba, kamar yadda Ahmad Sa’ad Ngamdu ya shaida mana a cikin tattaunawar da muka yi da shi a ranar Lahadi 11/6/2019 a Abuja.

Farfesa Adu Boahen (1986), ya siffanta irin gudunmawar da Barebari suka bayar wajen yada ilimin addinin Musulunci a fadin Afirka da ma duniya baki daya ta yadda ya bayar da misali da mashahurin Malami Muhammadu Mugili wanda sarkin Kano Muhammadu Rumfa ya gayyata zuwa Kano domin koyar da ilimin addinin Musulunci, kuma ya bayar da gudunmawa wajen rubuta Kundin Tsarin Mulkin Masarautar Kano.

Fitattun Mutane Kanurai Kanurai suna da fitattun mutane da suka riƙe manya-manyan mukaman da suka kai har matakin shugabannin kasashe a duniya tun kafin shigowar Turawa Yankin Bakake har zuwa zamanin shigowar Turawa musamman kafin samun ‘yancin-kan wasu daga cikin kasashen Afirka kamar irin su Najeriya da kuma bayan samun yancin kan a wasu kasashen kamar irin su Najeriya, Nijar da sauran su.

Daga cikin irin wadannan mutane wadanda suka yi fice a Najeriya akwai Sir Kashim Ibrahim, gwamnan farko na Yankin Arewa, 1962 - 1966; Alhaji Zanna Dipcharima, Ministan Masana’antu a zamanin Sir Abubakar Tafawa balewa, sannan kuma Firimiyan Najeriya na wucin-gadi; Shettima Ali Monguno, Ministan Man Fetur na farko a Najeriya daga shekarar 1972 zuwa 1975 sannan kuma Babban Shugaban gungiyar kasashe Masu Arzikin Man Fetur wato OPEC daga 1972 zuwa 1973; Kamsalem, Sufeto Janar na ‘Yansandan Najeriya na biyu 1966 – 1975; Birgediya-Janar Abba Kyari, Gwamnan Jahar Tsakiyar Arewa 1967 - 1975; Babagana Kingibe, Ministan Harkokin kasashen Waje, 1993 – 1995 sannan kuma Sakataren Gwamnatin Najeriya, 2007 - 2008; Janar Sani Abacha, Shugaban Gwamnatin Sojan Najeriya, 1993 - 1998 da sauransu.

Sannan kuma a cikin su akwai hamshakan masu kudi na dauri kamar irin su Alhaji Mai Deribe, Sheikh Abubakar Elmiskin, Alhaji Umar Na Alhaji Lawan, Alhaji Kuli Deribe, da sauran su.

A Jamhuriyar Nijar Kuma, akwai mutane irin su Mamane Oumarou, tsohon firimiyan Nijar a shekarar 1983; Mamadou Tandja tsohon shugaban kasar Nijar, 1999 – 2010 da sauran su.

Tsagen Fuska Kanurai suna da tsagar gado a fuskarsu. Wannan tsaga ta su kuwa guda tara ce da suke yin daya a tsakiyar goshi wadda take farawa daga farkon goshi ta sama har zuwa karshen kasan doron hanci, sai guda biyu-biyu a kan kumatu, da kuma karin wasu guda biyu-biyu a karin dama da hagu na fuska, sannan kuma dukkan tsagogin nasu dogaye ne. Kalli Fuskar Marigayi Janar Abacha a matsayin misali.

Guraren da Ake Samun Kanurai a Duniya Kanurai sun fi yawa a Arewacin Najeriya inda suke da Jahohi biyu; Borno da Yobe tare da zamowar garin Maiduguri a matsayin babban birninsu. Haka nan kuma akan same su a Yammacin Nijar, jahar Zinder; Kudu-Maso-Gabashin Chadi; Arewacin Kamaru. Sannan kuma akwai su ‘yan kadan a Kudancin Libiya; warwatse a Sudan da kuma Jamhuriyar Gabon.

Bayan wadannan gurare kuma ana samun Kanurai a garuruwan Lafiyan Barebari, cikin jahar Nassarawa; garin Tofa, Kano duk a cikin jahar Kano; Zaria a jahar Kaduna; Gwaram, Dutse, Hadejia, Kirikasamma, Mallam Madori duk a cikin jahar Jigawa da kuma sauran guraren da kididdige su yake da wahala

Rubutu mai gwabi

Kanuri
kanuri
'Yan asalin magana	15,000,000
Dangin harshen	Harsunan Nilo-Saharan harsunan sahara Kanuri
Baƙaƙen rubutu	Baƙaƙen larabci da Baƙaƙen boko
Lamban rijistar harshe
ISO 639-1	kr
ISO 639-2	kau
ISO 639-3	kau
Glottolog	kanu1279

Mutanen Kanuri yayin bikin al'ada.

Taswirar inda kanuri suke

Alummar Kanuri

Harshen Kanuri ko kawai Kanuri ko Barbarci ko kuma Barebari yare ne dake da asali a kasar Najeriya da ɓangaren wasu kasashe kamar Cadi, Kamaru, Jamhuriyyar Nijar, kasar Sudan da wasu garuruwa dake kudancin Libya da Misra. Mafi yawan al'umman Kanuri a Najeriya suke, kuma suna zaune ne a jihohin Borno, Yobe, Adamawa da sauran su. Akwai masu amfani da harshen sama da mutane miliyan biyar (5,000,000) tun a binciken da aka gabatar a shekara ta alif 1987, amma ire-iren harshen Kanuri wato Manga Kanuri da Yerwa Kanuri (wanda ake kira da Beriberi, ana ganin jimillar masu magana da harsunan sunkai adadin miliyan biyar da dubu dari bakwai (5,700,000).

Hotuna

• 
  Iyakan tapkin Chadi
• 
  Tutan Kanuri
• 
  Zane irin na kabilar Kanuri
• 
  Kanuri
• 
  Rawar kanurai a gabashin Najeriya

Kalmomi

Kalmomin Kanuri da Hausa da Turanci:

Turanci	Hausa	Hausa (furucci)	Kanuri
the world	duniya	dúuníyàa	dúnyâ
the land	kasa	kásáa	cídí; lárdə̀
the soil	kasa	kásáa	cídí
the dust	kura	ƙùuráa	bə́rbə̀r
the mud	tabo	tàɓóo	tóló
the sand	yashi; ƙasa	yàashíi; ƙásáa	césà; kàttî
the mountain or hill	tsauni; dutse; tudu	tsáunìi; dúutsèe; túdùu	kâu; kə̀rî
the cliff or precipice	hayi	háyìi	jòró
the plain	fili	fíilíi	fárák; fáyà
the valley	kwari; rafi	kwárìi; ràafíi	ngôr
the island	tsibiri	tsìbíríi	kə́rtá; cúkú (1)
the shore	bakin ruwa; gaɓa	bàakín ruwaa; gáaɓàa	cî njîbè; fòwòlí
the cave	kogo	kòogóo	ngòrə̂m
the water	ruwa	rúwáa	njî
the sea	teku; baha, bahar	tèekú; báhàa, báhàr̃	báhàr; njî kúrà
the foam	kumfa	kúmfáa	bílwù
the ocean	teku; baha, bahar	tèekú; báhàa, báhàr̃	báhàr; njî kúrà
the lake	tafki	táfkìi	kùlúwù
the wave	igiyar ruwa; raƙumin ruwa	ígíyàr̃ rúwáa; ràaƙúmín rúwáa	kàzáà njîbè
the river or stream	kogi	kòogíi	bə́rə̀m; ngàdà; kə̀múdù
the whirlpool	guguwa	gùugúwàa	shîm njîbè
the spring or well	rijiya	ríijìyáa	báràm
the swamp	fadama	fàdámàa	njìbòné
the woods or forest	daji; kurmi	dáajìi; kúrmíi	kàráà sə́lə́m; də̂r
the savanna	daji	dáajìi
the wood	itace	ítàacée	kə̀ská
the stone or rock	dutse	dúutsèe	kâu
the earthquake	gigizar ƙasa	gìgízàr̃ ƙásáa	cə́dí lólójì
the sky	sama	sámà	sàmî
the sun	rana	ráanáa	kə́ngâl
the moon	wata	wátàa	kə́mbàl; kə̀ndáwù
the star	tauraro	tàuràaróo	shílówù
the lightning	mai haske	mài háskée	rádə̀
the thunder	tsawa	tsáawáa	kégə́rà ngə̀rjî
the bolt of lightning	aradu; tarnatsa	àr̃áadùu; tár̃nátsáa	rádə̀
the storm	hadari	hádàríi	kàrwàcìmé
the rainbow	bakan gizo	bàkán gízòo	kə̀mármà
the light	haske	háskée	nûr; kánnú
the darkness	duhu	dúhùu	nə̀kə̀lmə́skə̀; nə̀mcə́lə́m
the shade or shadow	inuwa	ínúwàa	kàùdí; kàfíà
the dew	raɓa	ráaɓáa	kùlóngù
the air	iska	ískàa	kàsâm
the wind	iska	ískàa	kàrwâ
the cloud	gajimare	gàajìmàarée	fówó
the fog	hazo	házóo	bàntə̀gə̀né
the rain	ruwan sama	rúwán sámàa	də̀lágə̀; njî sámìbè
the snow	kankara	ƙànƙáráa	máfì
the ice	kankara	ƙànƙáráa	máfì
to freeze	daskare	dáaskàrée	kə̀rtə́
the weather	yanayi	yánayìi	dùnyâ
the fire	wuta	wútáa	kánnú
the flame	harshen wuta	hárshèn wútáa	kánnú cámbî; tə́làm kánnúbè
the smoke	hayaui	háyáaûíi	kàngê
the steam	tururi	tùrùríi	kàúdò
the ash	toka	tòokáa	búgə́
the embers	garwashi	gárwáashíi	kùndúwâl
to burn (1)	ƙona	ƙóonàa	máltə́
to burn (2)	ƙone	ƙóonèe	máltə́
to light	kunna; hura	kúnnàa; húuràa	wàstə́
to extinguish	kashe	káshèe	njèzò; yàzò
the match	ashana	àsháanáa	àsháná
the firewood	ice	ícèe	kə̀gə̀shì
the charcoal	gawayi	gáwàyíi	kə́límì
the person	mutum	mùtûm	kâm
the man	namiji	námíjì	kwâ; kwângâ
the woman	mace	màcè	kámú
male (1)	namiji	námíjì	bî
female (1)	tamace	támàcè	kùrwúdì
the boy	yaro	yáaròo	tádà
the young man	matashi	mátàashíi	tàdàmí
the girl	yarinya	yáarínyàa	férò
the young woman	budurwa	bùdúrwáa	fèròmí
the child (1)	ɗa; 'ya	ɗáa; 'yáa	tádà
the baby	jariri	jàríirìi	tíwàl
the husband	miji	míjìi	kwâ
the wife	mata	màatáa	kámú
to marry	aura	àuráa	nyìyàtə́
the wedding	aure	áurée	nyìyâ; lòrúsà
the divorce	kashe aure	káshè áurée	də̀ptà
the father	uba	ùbáa	bàwá
the mother	uwa	úwáa	yâ
the parents	iyaye; mahaifa	íyàayée; máhàifáa
the married man	miji; ango	míjìi; ángòo	kwôngâ nyìyáà
the married woman	mata; amariya	màatáa; ámáríyáa	kámú nyìyáà
the son	ɗa	ɗáa	tádà
the daughter	'ya	yáa	férò
the child (2)	ɗa	ɗáa	tàdá
the brother	ɗan uwa	ɗán úwáa	yâànà
the older brother	yaya	yàayáa	yàá
the younger brother	ƙane	ƙánèe	kə̀rámì
the sister	'yar uwa	yár̃ úwáa	yâànà
the older sister	yaya	yàayáa	yàá
the younger sister	ƙanuwa	ƙánúwàa	kə̀rámì
the sibling	ɗan uwa; 'yar uwa	ɗán úwáa; 'yár̃ úwáa	yâànà
the older sibling	wa; ya	wâa; yâa	yàá
the younger sibling	auta	àutáa	kə̀rámì
the twins	tagwaye	tágwàayée	káwú
the grandfather	kaka	kàakáa (1)	kàká
the old man	tsoho	tsóohóo	cárì
the grandmother	kaka	kàakáa (1)	kàká
the old woman	tsohuwa	tsóohúwáa	kə̀múrcò
the grandparents	kakanni	kàakànníi	kàká
the grandson	jika	jíikàa	díwò kôngwâ
the granddaughter	jika	jíikàa	díwò férò
the grandchild	jika	jíikàa	díwò
the uncle	kawu; rafani	kàawúu; r̃áafàníi	ráwà
the mother's brother	kawu; rafani	kàawúu; r̃áafàníi	ráwà
the father's brother	babani; abbani	bàabáaníi; ábbàaníi	bàwá kúrà; bàwá gàná
the aunt	inna	ínnàa	yînná
the mother's sister	inna; iya	ínnàa; íyàa	yînná; yâkúrà
the father's sister	baba; babani; gwaggo	báabà; báabàaníi; gwággò	báwà
the nephew	ɗan wa	ɗán wâa
the niece	'yar wa	yár̃ wâa
the sibling’s child	ƴar wa or ɗan wa	ƴar̃ wâa or ɗan wâa
the cousin	ɗan uwa; 'yar uwa	ɗán úwáa; 'yár̃ úwáa	báwànráwàngànà
the ancestors	kakan kaka	kàakán kàakáa	yèìyàrí
the descendants	zuriya	zúur̃íyàa	kàdúwù
the father-in-law (of a man)	suruki	sùrúkíi	kə̀sáì
the father-in-law (of a woman)	suruki	sùrúkíi	kə̀sâì
the mother-in-law (of a man)	suruka	sùrúkáa	kə̀sáì
the mother-in-law (of a woman)	suruka	sùrúkáa	kə̀sâì
the parents-in-law	surukai	sùrùkái	kə́sâì
the son-in-law (of a man)	suruki	sùrúkíi	kə̀sáì
the son-in-law (of a woman)	suruki	sùrúkíi	kə̀sâì
the daughter-in-law (of a man)	suruka	sùrúkáa	kə̀sáì
the daughter-in-law (of a woman)	suruka	sùrúkáa	kə̀sâì
the child-in-law	agola	ágòolà	kə̀sâì
the stepfather	uba kinta	ùbáa kíntàa	àwá cíntà
the stepmother	uwa kinta	úwáa kíntàa	yâ cíntà
the stepson	agola	ágòolà	tádà cíntà
the stepdaughter	agoliya	ágóolìyáa	férò cíntà
the orphan	maraya; marainiya	màráayàa; màráinìyáa	ngə́nyì
the widow	bazawara	bàzáwàr̃áa	kámbà
the widower	gwauro	gwáuróo	kámbà
the relatives	dangi	dángìi	dûr
the family	iyali	ìyáalìi	yâl
I	ni	níi	wú
you (singular)	kai; ke	kái (1); kée	nyí
he/she/it	shi; ita	shíi; ítá	tí
he	shi	shíi	shí
she	ita	ita	shí
we	mu	múu	àndí
we (inclusive)	mu	múu
we (exclusive)	mu (na)	múu (ná)	yàndí
you (plural)	ku	kúu	nàndí
they	su	súu	tàndí
the animal	dabba	dábbàa	dábbà; lə̀mân
male (2)	namiji	námíjì	bî
female (2)	tamace	támàcè	kùrwúdì
the livestock	dabbobi; garke	dábbóobíi; gárkèe	lə̀mân
the pasture	makiyaya	mákíyáayáa	sùnyìrám
the herdsman	makiyayi	mákìyàayíi	súnyí
the stable or stall	barga; garke	bàr̃gáa; gárkèe	bə́rí
the cattle	shanu; garken shanu	sháanúu; gárkèn sháanúu	fê
the bull	bijimi	bìjímíi	dàló; ngə́némù
the ox	sa	sâa (1)	fê
the cow	saniya	sáanìyáa	fê
the calf	maraƙi	màráƙíi	kə́nná
the sheep	tunkiya	túnkìyáa	dímì
the ram	rago	ràagóo	ngə́lárò
the ewe	tunkiya	túnkìyáa	dímì
the lamb	ɗan rago; 'yar tunkiya	ɗán ràagóo; 'yár̃ túnkìyáa	támà
the boar	gadu	gàdúu	gòdú
the sow	tamacen alade	támàcèn àládèe	áládə̀ kùrwúdì
the pig	alade	àládèe	áládə̀
the goat	akwiya	àkwíyàa	kàní
the he-goat	bunsuru	bùnsúrúu	dâl
the kid	ɗan akwiya; 'yar akwiya	ɗán àkwíyàa; 'yár̃ àkwíyàa	kə̀láwò
the horse	doki	dóokìi	fə̂r
the stallion	ingarma	íngár̃màa	fə̂r ngə́rmà
the mare	goɗiya	góoɗíyáa	fə̂r kùrwúdì
the foal or colt	duƙushi	dùƙúshíi	ngə́rmà
the donkey	jaki	jàakíi	kóró
the mule	alfadari	àlfádàr̃íi	làwátə́rà
the fowl	kaza	kàazáa	kùwúì
the cock/rooster	zakara	zàkáràa	gùdòwúm
the hen	kaza; daƙwalwa	kàazáa; dáƙwálwáa	kùwúì
the chicken	kaza; sagara	kàazáa; sàagáráa	kùwúì
the goose	dinya	dínyáa	ngádákàwú
the duck	agwagwa	àgwàagwá	kùwúì yárwábè
the nest	sheƙa	shèeƙáa (1)	fátò ngúdòbè
the bird	tsuntsu	tsúntsúu	ngúdò
the heron	zalɓe	zálɓèe	gə̀ràgə́rà
the eagle	gaggafa	gággáfáa	kàdáwù
the hawk	shaho	sháahòo	dámgà
the vulture	ungulu	ùngùlúu	kówù; ngə́rmù
the bat	jemage	jéemáagèe	bàtátá
the parrot	aku	àkú	àkú
the crow	hankaka	hànkáakàa	ngágə̀
the dove	kurciya	kúrcíyáa	bólàwúllàm
the owl	mujiya	múujìyáa	dújì
the cormorant	dimilmilo	dìmílmílóo
the dog	kare	kàrée	kə́rì
the rabbit	zomo	zóomóo	tárwúnà
the cat	mage; ƙyanwa	màagée; ƙyânwáa	ngàmfàtú; ngâm
the mouse or rat	ɓera	ɓéer̃áa	ngárgə̀mà; jìlwá
the fish	kifi	kíifíi	bə́nyì
the fin	ƙege	ƙéegée	kámbíràm
the scale	ƙaya	ƙáayàa	kàlígì
the gill	harza	hàrzáa
the shell	ƙumba	ƙùmbáa	kókkóyè
the freshwater eel	gwando	gwándòo	kàdìkàdí
the lion	zaki	záakìi	ngâm kúrà; bə́ndì
the fox	yanyawa	yânyáawàa	kə̀lə́gə̀
the deer	barewa	bàréewáa	ngə́rí
the monkey	biri	bírìi	dágə̀l (1)
the elephant	giwa	gíiwáa	kə̀mówùn
the camel	raƙumi	ràaƙúmíi	kàlímò
the insect	ƙwaro	ƙwàaróo	kùlí
the head louse	kwalkwata	kwàlkwátàa	kə̀ngə́sə̀
the body louse	kwarkwata	kwàr̃kwátàa	kə̀ngə́sə̀
the nit	ƙyaya	ƙyáayáa	kángú
the flea	ƙuma; tunkuyau	ƙùmáa; tùnkùyáu	tə́rgáwù
the centipede	shanshani	shànshàaníi	sáùràkə̀lànjì
the scorpion	kunama	kùnáamàa	kə̀lánjì
the cockroach	kyankyaso	kyànkyásòo	nàná sálgámà
the ant	kiyashi	kíyáashíi	cìdàcídà
the spider	gizo; tautau	gízòo; tàutáu	tàùtáù
the spider web	saƙar gizo	sáaƙàr̃ gízòo	jê tàùtáùbè
the bee	zuma	zúmàa	kúlìkə̀mágə̀n
the beeswax	kakin zuma	káakìn zúmàa	kə̀màgə̀nmí
the beehive	amya	ámyàa	fátò kúlìkə̀mágə̀nbè
the wasp	zanzaro	zànzáróo	màtàfífítò
the fly	ƙuda	ƙúdáa	cíì; kíyí
the sandfly or midge or gnat	ƙyashi	ƙyáashíi
the mosquito	sauro	sáuróo	kàntánà
the termites	gara	gàráa	kànâm
the tick	kaska	káskàa	kárí
the worm	tsutsa	tsúutsàa	kùlí
the snake	maciji	mácìijíi	kádí
the hare	zomo	zóomóo	tàrwúnà
the quail	ɓarɓarwa	ɓàrɓárwáa
the squirrel	kurege	kùréegée	kə̀nyérì
the anteater	dabgi	dábgìi
the firefly	maƙesu	màƙèesúu	wúllə́ràm
the chameleon	hawainiya	hàwáinìyáa	kàshíngò
the buffalo	ɓauna	ɓáunáa	ngáràn
the butterfly	malam buɗe littafi	máalàm bùuɗè líttáafíi	fátáfátámà
the grasshopper	fara	fàaráa	káwí
the snail	dodon kwaɗi	dòodón kwàɗíi	kòkkòdó
the frog	kwaɗo	kwàɗóo	kókkó
the lizard	ƙadangare	ƙàdángárèe	gàdángàré; gùrjámà
the crocodile or alligator	kada	kádàa	kárám
the turtle	kififiya	kìfíifíyàa	kúdú
the body	jiki	jìkíi	tígə̀
the skin or hide	fata	fáatàa	kàráwì
the flesh	nama	náamàa	dâ
the hair	gashi	gáashìi	kùndúlì
the beard	gemu	géemùu	njíshì
the body hair	gashin jiki	gáashìn jìkíi	kùndúlì tígə̀bé
the pubic hair	gashin gaba; zaza	gáashìn gàbáa; záazáa	tə́pshì; kùndúlì fúwùbè
the dandruff	amosanin kai	àmóosànín kâi	ngàjìbúl
the blood	jini	jíníi	bû
the vein or artery	jijiyar jini	jíijíyàr̃ jíníi	zâr bûbè
the bone	ƙashi	ƙàshíi	shíllà
the rib	haƙarƙari	hàƙárƙàríi	shíllà shítíbè
the horn	ƙaho	ƙàhóo	kàngádì
the tail	wutsiya	wútsíyàa	ngàwùrè
the back	baya	báayáa	ngáwò
the spine	ƙashin baya	ƙàshín báayáa	kùlùwèrám
the head	kai	kâi	kə̀lâ
the temples	kwiɓi	kwíɓìi	férí
the skull	kwanya	kwányáa	búwò kə̀lâbè
the brain	ƙwalƙwalwa	ƙwálƙwálwáa	kə́rgə́n
the face	fuska	fúskàa	fə́skà
the forehead	goshi	gòoshíi	ngûm
the jaw	haɓa	háɓàa	ngáìdò
the cheek	kunci; kumatu	kúncìi; kúmàatúu	zə̀gàlí
the chin	haɓa	háɓàa	ngùmí; njìtìrám
the eye	ido	ídòo	shîm
the eyebrow	gira	gíráa	kùndúlì shîmbè
the eyelid	fatar ido	fáatàr̃ ídòo	fə́rtə̀ shîmbè
the eyelash	gashin ido	gáashìn ídòo	fòrtó
to blink	ƙifta	ƙíftàa	nzə̀místə́
the ear	kunne	kûnnée	sə́mò
the earlobe	fatar kunne	fáatàr̃ kûnnée	fə́rtə̀ sə́mòbè
the earwax	daukar kunne	dáuɗàr̃ kûnnée	kàdáwù sə́mòbè
the nose	hanci	háncìi	kə́nzà
the nostril	kafar hanci	kàfár̃ háncìi	súwúlí kə́nzàbè
the nasal mucus	kaki	kàakíi	tə́lìn
the mouth	baki	bàakíi	cî
the beak	bakin tsuntsu	bàakín tsúntsúu	cî ngúdòbè
the lip	leɓe	léeɓèe	kâ cîbè
the tongue	harshe	hárshèe	tə́làm
the tooth	hakori	hákóoríi	tímì; shélì
the gums	dasashi	dáasàshíi	kə̀lîn
the molar tooth	matauni	mátáuníi	càmléléràm; kúrwú
the neck	wuya	wúyàa	dáwú
the nape of the neck	ƙeya	ƙéeyàa	múdí
the throat	maƙwagwaro	màƙwágwàróo	ngùwòltó
the shoulder	kafaɗa	kàafáaɗàa	ngáwánà
the shoulderblade	allon kafaɗa	àllón kàafáaɗàa	kə̀mbə́látə̀
the collarbone	ƙashin kafaɗa	ƙàshín kàafáaɗàa	ngálngàl
the arm	hannu	hánnúu	múskò
the armpit	hammata	hámmàtáa	tə́lwù
the elbow	gwiwar hannu	gwíiwàr̃ hánnúu	njùrómí
the wrist	wuyan hannu	wúyàn hánnúu	dáwú múskòbè
the hand	hannu	hánnúu	múskò
the palm of the hand	tafin hannu	tàafín hánnúu	kàrádì
the finger	yatsa	yátsàa	ngùlòndó
the thumb	babban ɗan yatsa	bàbbán ɗán yátsàa	ngùlòndó bə̀lân
the fingernail	farce	fárcèe	fə́rgámì
the claw	akaifa	ákàifáa	fə́rgân
the leg	ƙafa	ƙáfàa	shî
the thigh	cinya	cínyàa	dúnó (2)
the calf of the leg	ƙwauri	ƙwàuríi	də́ngə̀l
the knee	gwiwa	gwíwàa	ngùrúmngúrùm
the foot	ƙafa	ƙáfàa	shî
the ankle	diddige	díddígèe	shîm shîbè
the heel	diddige	díddígèe	gùdùgùdú
the footprint	sawu	sáawúu	shî
the toe	akaifa	ákàifáa	ngùlòndó shîbè
the wing	fiffike	fíffíkèe	féfétò
the feather	gashi	gáashìi	kùndúlì; féfétò
the chest	ƙirji	ƙìrjíi	ngánjì
the breast	nono	nóonòo	tə́gàm
the nipple or teat	bakin mama	bàakín màamá	nzə̀mbòràm
the udder	hantsa	hántsàa	nzə̀mbòràm
the navel	cibiya	cíibíyàa	dàwùdí
the belly	ciki	cíkìi	tìmbí
the heart	zuciya	zúucìyáa	kárwù
the lung	huhu	hùuhúu	fùfú
the liver	hanta	hántàa	kə̀máttə̀n; dádámì
the kidney	ƙoda	ƙóodàa	kə̀ntə̀gə̀lìrám
the spleen	saifa	sáifàa
the stomach	tumbi	tùmbíi	súró; tìmbí
the intestines or guts	hanji	hánjíi	kàlə̂m
the waist	tsatso	tsátsòo	fárúwù; tə̀mbə́r
the hip	gindi; cinya	gìndíi; cínyàa	kànzə́gə́; cànzá
the buttocks	ɗuwawu	ɗúwàawúu	də̀mbə́r; dùwùlí
the sinew or tendon	jijiya	jíijíyàa	cágə̀
the womb	mahaifa	máháifáa	tàdàrám
the testicles	golo	góolóo	súsú tə́rwə́lə̀mbè; ngûr
the penis	bura; azzakari	bùuráa; àzzákàr̃íi	ngə́lì; zákàr; kwàngwàrám
the vagina	farji; duri; gato	fár̃jìi; dúurìi; gátòo	fárgì; kàmùrám
the vulva	farji	fár̃jìi
to breathe	yi numfashi	yí númfáashíi	yìntə́
to yawn	yi hamma	yí hámmàa	wásàm yikko; hámmà
to hiccough	yi shaƙuwa	yí sháƙúwàa	sə́ngéttə́
to cough	yi tari	yí tàaríi	nzàsə̀rà
to sneeze	yi atisha	yí átìsháa	wódíshà sèkkìn
to perspire	yi gumi; yi jiɓi; yi zufa	yí gùmíi; yí jìɓíi; yí zúfàa	zúngù fàntə́
to spit	tofa	tóofàa	tə̀fátə́; njírə́ttə́
to vomit	yi amai	yí ámái	kə̀móló fítə́; káláktə́
to bite	ciza	cìizáa	tímìn tà; nàndò
to lick	lasa	làasáa	mə̀láttə́
to dribble	dalala	dàláalà	tùrú
to sleep	yi barci	yí bárcíi	léttə́
to snore	yi minshari; yi kakari	yí mínsháaríi; yí káakáaríi	súngòrí
to dream	yi mafarki	yí máfár̃kíi	kə̀náshîm yikko
to wake up	farka	fár̃kàa	fátə́
to fart	yi tusa	yí túusàa	kárgí fítə́
to piss	yi fisari	yí físáaríi	còlló
to shit	yi kashi	yí káashíi	yèrtà
to have sex	kwanta da mace; ci mace; yi jimma'i; yi saduwa	kwántàa dà màcè; cí màcè; yí jìmmáa'ìi; yí sàadúwáa	ngə̀lə́ktə́; kámúrò kə̂mbâ
to shiver	yi karkarwa; yi kyarma	yí kár̃kár̃wàa; yí kyár̃máa	lólótə́
to bathe	yi wanka	yí wánkáa	kásálà
to beget	haifa	hàifáa	nzàmbò
to be born	haifa	hàifáa	nzàmbò
pregnant	da ciki	dà cíkìi	súróà
to conceive	ɗau ciki	ɗáu cíkìi	kə̀ndégə́
to be alive	da rai	dà râi	rôà
the life	rayuwa	ràayúwáa	rô; kə̀ndégà
to die	mutu	mútù	nò
dead	a mace	à màcé	núnà
to drown	cun ruwa; nitse	cîn rúwáa; nítsèe	njî ngótə́
to kill	kashe	káshèe	njèzò
the corpse	gawa	gáawáa	líwà; kàwîn
the carcass	ƙwarangwal	ƙwàràngwál	líwà
to bury	binne	bínnèe	shìtə̀ràtə́
the grave	kabari	kábàr̃íi	káwùrì
strong	mai ƙarfi	mài ƙárfíi	dúnò (1)
weak	rago	rágóo	lágə̀; dúnó bâ
healthy	mai lafiya	mài láafíyàa	nə̀mlèwáà
sick/ill	maras lafiya	máràs láafíyàa	dóndì
the fever	zazzaɓi	zàzzàɓíi	kàngê
the goitre/goiter	maƙoƙo	màƙóoƙòo	búlè
the cold	mura	múr̃àa	kə̀lâtə̀rə̀m
the disease	ciwo; cuta	cíiwòo; cùutáa	kwásá; kásúwá
the wound or sore	rauni; ƙurji	ràuníi; ƙúrjíi	túnú
the bruise	kuje	kúujèe	dámbáshì
the swelling	kumburi	kùmbúríi	fútə́; lèlènó
the itch	ƙaiƙayi	ƙàiƙàyíi	kə̀lílìm
to scratch	sosa	sóosàa	gàmbò
the blister	ƙurji	ƙúrjíi	tótóltə́
the boil	maruru	màarúurùu	kúdù
the pus	mugunya	múgúnyàa	kálì
the scar	tabo	tábòo	bálò
to cure	warke	wárkèe	ngàtə́
the physician	likita	líkítà	líítà; kùrgùnmá
the medicine	magani	máagàníi	kùrgûn
the poison	guba	gúbàa	sûm
tired	gaji	gàjí	kásə́mbá
to rest	huta	húutàa	tùstə́
lazy	malalaci; rago	málàalàcíi; rágóo	máské; sə̀lwáì; lágə̀; lúsùr
bald	mai sanƙo	mài sánƙóo	sə̀lé
lame	gurgu	gúrgùu	dùngú
deaf	bebe; kurma	béebée; kúrmáa	mùwá; bébé
mute	kurma	kúrmáa	mùwá
blind	makafo	màkáafòo	kə́mbù
drunk	bugu	bùgú	cánà lə́p
naked	ɓutuk; tsirara	ɓútúk; tsiráaràa	də̀mbə́r déà
to eat	ci	cí	bù
the food	abinci	àbíncí	kə̀mbû
cooked	dafaffe	dàfáffée	dégátà
raw	ɗanye	ɗányée	kə̀lî
ripe	nuna	nùuná	bàfə́nà
unripe	ɗanye	ɗányée	kə̀lî
rotten	ruɓe	rúɓèe	mìstə́
to drink	sha	sháa	njâ
to be hungry	ji yunwa	jí yúnwàa	kə̀nâà
the famine	bala'in yunwa	bàláa'ìn yúnwàa	kə̀nâ kúrà
to be thirsty	ji ƙishirwa	jí ƙíshírwáa	ngúdùà
to suck	lasa; tsotsa	láasàa; tsóotsàa	mə̀láttə́; yəmbò
to chew	tauna	táunàa	gə̀rò
to swallow	haɗe	háɗèe	nzùndò
to choke	ƙwaru	ƙwàrú	yúlóktə́
to cook	dafa	dáfàa	détə́
to boil	tafasa	tàfásà	lòrò
to roast or fry	gasa	gásàa	wártə́
to bake	gasa	gásàa	wártə́
the oven	huru; obin	húur̃ùu; óobìn	mə̀ktə́gə́ràm
the pot	tukunya	túkúnyáa	kóló
the kettle	sakani	sàkáanìi	sàkkân
the pan	kwano	kwáanòo	kwánò
the dish	tasa	táasàa	tásà
the plate	tasa	táasàa	tásà
the bowl	kwano; akushi; bukuru	kwáanòo; ákùushíi; búkúr̃úu	búwúr; tásà
the jug/pitcher	tulu	tùulúu	búwùlè; ngə̀mtó
the cup	moda; kwaf	móodáa; kwâf	ngə̀mtógóràm
the saucer	tasa	táasàa
the spoon	ƙoshiya; cokali	ƙòoshíyàa; cóokàlíi	cókkòl
the knife (1)	wuƙa	wúƙáa	zàná
the fork	cokali mai yatsa; fok; kurshet; hursheti	cóokàlíi mài yáatsàa; fôk; kùr̃shêt; hùr̃shéetìi	cókkòl ngùlòndóà; fôk
the tongs	hantsaki	hàntsákíi	tóngù
the meal	abinci; tuwo	àbíncí; túwóo	bə́rì
the breakfast	karin kumallo	kárìn kùmállóo	kə̀móló yòktà
the lunch	abincin rana	àbíncín ráanáa	bə́rì kǎùsùbè
the dinner	abincin dare	àbíncín dárée	bə́rì kàjíríbè
the supper	abincin yamma	àbíncín yâmmáa	bə́rì búnébè
to peel	ɓare	ɓáarèe	kúwúltə́
to sieve or to strain	rariya; tankaɗa	ráaríyáa; tánkàɗáa	sàktə́
to scrape	karta	kár̃tàa	kùràìtà; nzə̀gə́rtə́
to stir or to mix	dama; cakuɗa; yamutse	dáamàa; cáakùɗáa; yáamùtsée	dìtə́; tùsátə́
the bread	burodi	búr̃óodìi	búródì
the dough	ƙullu	ƙùllúu	kùnú
to knead	cuɗa; mulmula	cúuɗàa; múlmùláa	dìtə́; kə́mə́stə́
the flour	gari	gàaríi	rúngù
to crush or to grind	daka; niƙa	dákàa; níƙàa	nyètə́; gə̀wə́rtə́
the mill	ma'aikata; injin niƙa	má'áikátáa; ínjìn níƙàa	nyètə́ràm; ínjìn
the mortar (1)	turmi	túrmíi	kûr
the pestle	taɓarya	táɓáryáa	kə̀rmó
the meat	nama	náamàa	dâ
the soup	romo	róomóo	kə́nzə́n
the vegetables	kayan lambu	káayán làmbúu	kə̀lìzùwó; kárè zə́rbúbè
the bean	wake	wáakée	ngálò
the potato	dankalin nasara	dànkálìn násáar̃áa	kùndúwù; dàngálì nàsàrá
the fruit	'yar itace	’yár̃ ítàacée	tádà kə̀skábè
the bunch	ɗauri	ɗáurìi	démè
the fig	ɓaure	ɓáurée
the grape	inabi	ínàbíi	yínàbí
the nut	ƙwaya	ƙwàayáa	nágə̀
the olive	zaituni	zàitúunìi	zàìtûn
the oil	mai	mâi	kə̀ndágə̀
the grease or fat	maiƙo	máiƙòo	kàísə̀
the salt	gishiri	gíshíríi	mándá
the pepper	masoro	màsóor̃óo	njìttá; mòsóró
the chili pepper	barkono	bàr̃kònóo	bàrwùnó
the honey	zuma	zúmàa	kə̀mágə̀n
the sugar	sukari	súkàr̃íi	súwùr
the milk	nono	nóonòo	câm
to milk	tatsa	tàatsáa	ngántə́
the cheese	cuku	cúkúu	cúkú (2)
the butter	man shanu	mân sháanúu	fə́là
the drink	abin sha	àbín shâa	kə̀njâ
the wine	giya; inabi	gíyàa; ínàbíi	mbàl
the beer	giya; burkutu	gíyàa; bùr̃kùtù	mbàl; kùmîl
the egg	ƙwai	ƙwái	ngə́wə́l
the yolk	ƙwanduwa	ƙwándùwáa	cìmê ngə́wə́lbè
to put on	sa	sâa (2)	nzə̀kkò
the clothing or clothes	tufafi	túfáafìi	kàzə́mù
the tailor	maɗinki; tela	máɗìnkíi; téelà	kèkémà; télà
the cloth	yadi; tisu	yáadìi; tìsî	báttà; yádì
the wool	ulu	úulù	kùndúlì dímìbè
the linen	lilin	lílìn	lîn
the cotton	auduga	áudùgáa	kàlwúsə̀n
the silk	siliki; alharini	sìlíkìi; àlhàr̃íníi	sə̀lékì; hàrîl
the fur	fata	fáatàa	kàráwì
the leather	fata	fáatàa	njírì
to spin	kaɗa	káɗàa	kórkórtə̀
the spindle	kwarkwaro; mazari	kwárkwáróo; mázáríi	tòkkûl
to weave	saƙa	sáaƙàa	dútó
the loom	saƙa	sáaƙàa	ságá
to sew	ɗinka	ɗínkàa	dùtò
the needle (1)	allura	àllúur̃àa	líwùlà
the awl	basilla; tasubala	bàsílláa; tásúbálà	màsíllá
the thread	zare	zàrée	gə̀ràsáà
to dye	rina	rínàa	dáltə́
the cloak	alkyabba	àlkyábbàa	bàrmús
the (woman's) dress	rigar mata; rob	rìigár̃ máatáa; r̃ôb	kámsàl
the coat	kwat; manto	kwât; màntôo	kôt; màntô
the shirt	taguwa; shat; 'yar ciki	tágúwàa; shât; 'yár̃ cíkìi	gə̀májè; dánkíkì
the collar	kwala; kwal	kwálàa; kwâl	kwálà; kwâl
the skirt	tofi; siket; jup; fatari	tòofíi; sìkêt; jîp; fàatàaríi	dántòbí; sìkêt; jîp; fàtàlí
the grass-skirt	bante	bàntée	bànté
the trousers	wando	wàndóo	yàngê
the sock or stocking	soci; safa	sóocì; sàafáa	sósì
the shoe	takalmi	tàakàlmíi	súnó
the boot	boti; but	bóotìi; bût	kàdìmálánkànə́m; jìràwûn; kûp
the shoemaker	baduku; shumeka	bàdúukùu; shûuméekàa	kə̀lídə́mà
the hat or cap	hula; malafa	hùuláa; màlàfáa	jáwá; gùrùmbá
the belt	ɗamara; bel	ɗàmáràa; bêl	làwùrjé; bêl
the veil	hijabi	hìjáabìi	hìjâp
the pocket	aljihu	àljíhúu	líwù
the button	maɓalli; buto; anini; botin	máɓállíi; bùtôo; àníiníi; bóotìn	àníní; bùtô
the pin	fun	fîn	féngèl; mùsùwár
the ornament or adornment	ƙwalliya; ado	ƙwállìyáa; ádóo	záyèràm
the jewel	dutsen wuya	dúutsèn wúyàa	kárè dáwùbè
the ring	zobe	zóobèe	kùlûm
the bracelet	munduwa; warawaro; abin hannu	múndúwáa; wáráwáróo; àbín hánnùu	mùskòrám; njárángə̀
the necklace	'yar wuya	yár̃ wúyàa	dàwùrám
the bead	dutsen ado	dúutsèn ádòo	kǔltù
the earring	yari; 'yan kunne	yàríi; 'yán kúnnée	sə̀mòrám
the tattoo	shaushawa; tsaga; jarfa	shâusháawàa; tsàagáa; jàr̃fáa	rétə́
the handkerchief or rag	mayani; hankici; mushuwari; tsumma	máyáaníi; hánkícì; múshúwàr̃íi; tsûmmáa	báttà; àlwútà
the towel	tawul; sarbeti	táawùl; sàr̃béetì	báttà; táwùl
the comb	matsefi; masarci; kum; fenni	mátséefíi; másár̃cíi; kûm; fénnì	sàrtə̀rám
the brush	buroshi; magogi	bùr̃óoshìi; mágóogíi	bùrôs
the plait/braid	kitse	kitsèe	kə̀rtà
the razor	aska; reza	áskáa; r̃éezàa	áská; rézà; bélì
the ointment	mai	mâi	kə̀ndágə̀; gə̀rəˆs
the soap	sabuli	sàabúlìi	sàwûl, shàwûl
the mirror	madubi	mádúubíi	kútə̀ràm
to live	zama	zámá	də̀gâì
the house	gida	gídáa	fátò
the hut	ɗaki	ɗáakìi	njîm
the tent	tanti; mai laima	tántìi; mài láimàa	tántì; làímà
the yard or court	fada; fili	fáadàa; fíilíi	bàlbâl
the men's house	ɗakin maza	ɗáakìn mázáa	súwúmírám
the cookhouse	girki	gírkìi	kànnùrám
the meeting house	zaure; soro	záurèe; sóor̃óo	jáùrè; sóró cínnàbè
the room	ɗaki	ɗáakìi	njîm
the door or gate	ƙofa	ƙóofàa	cínnà
the doorpost	iccen ƙofa	íccèn ƙóofàa	kə̀ská cínnàbé
the lock	kwaɗo	kwàaɗóo	kókkó
the latch or door-bolt	kwaɗo	kwàaɗóo	kókkó
the padlock	kwaɗo	kwàaɗóo	kókkó
the key	mabuɗi	mábúuɗíi	súwúràm
the window	taga	táagàa	kàsàmrám; tákkà/táà
the floor	filin ɗaki	fíilín ɗáakìi	dáwù njîmbè
the wall	katanga; garu	kátángáa; gàar̃úu	gàrú
the fireplace	murhu	múrhùu	fúkò
the stove	murhu	múrhùu	fúkò
the chimney	bututu	búutúutúu	kàngèrám
the ladder	kwaranga	kwàr̃ángáa	dágə̀l (2); kùrángá
the bed	gado	gádóo	də́gə́l
the pillow	matashin kai	mátáashín kâi	bîr
the blanket	bargo	bàr̃góo	bòrkó
the chair	kujera	kújèeráa	kúrìs
the table	tebur	téebùr̃	téwùr
the lamp or torch	fitila	fìtílàa	fàtə́là; mósùwà
the candle	kendir	kéndìr̃	shàmê; kéndìr
the shelf	kanta	kántàa	kántà
the trough	komi; akala	kóomíi; àkálàa	ngágə́rá; ndòròró
the roof	rufi; jinka	rúfìi; jínkàa	cìngâl
the thatch	jinka	jínkáa	kə̀lídò
the ridgepole	jijjige	jíjjígèe	wásə́là
the rafter	jijjige	jíjjígèe	kàràùjí
the beam	jijjige	jijjigèe	kàràùjí
the post or pole	turke	túrkèe	shíwò
the board	katako	káatáakóo	kátákó
the arch	baka	bàkáa	kábbì
the mason	maginin gida; mason	mágìnín gídáa; màasôn	màsǒ; fátòtàndòmà
the brick	birki; bulo	bìr̃kíi; bùlôo	jə́làp; bə̀rkí
the mortar (2)	gwaɓi	gwáaɓìi
the adobe	tubali	túubàlíi	jélàp; dìrìngêl
the camp	sansani	sánsáníi	gérgèr
to tan	jema	jéemàa	mə́ndə́l dìò
the farmer	manomi	mánòomíi	bàrèmá
the field	gona	góonáa	kúlò
the garden	lambu; garka	làmbúu; gárkáa	zə́rgə́
to cultivate	yi noma	yí nóomáa	báré
the fence	danga; zana; shinge	dángáa; záanáa; shíngée	dángá; gâr
the ditch	lambatu; kwalbati; gata; gwalalo	làmbàtûu; kwálbátì; gátàa; gwálálóo	jólóló; làmbàtû; bə̀lákà
to plough/plow	nome	nóomèe	bàrétə́
the furrow	huɗa; kunya	húuɗàa; kúnyáa	bóró
to dig	haƙa; tona	háƙàa; tóonàa	tàbtə́
the spade	shebur	shéebùr̃
the shovel	shebur; fel	shéebùr̃; fêl	fêl
the hoe	fartanya; garma	fár̃tányàa; gàr̃máa	bánò
the fork (2)/pitchfork	fok	fôk	cókkól shélìà
the rake	mashari; rato	másháaríi; r̃àatôo	kàskâr; ràtô
the digging stick (=yamstick)	dirka	dír̃kàa	làtə́ràm
the lasso	sarɓe	sárɓée
to sow	shuka	shúukàa	nàtò
the seed	iri	írìi	kùsúnyì
to mow	figa; girbe; cire	fíigáa; gírbèe; círèe	múktə́
the sickle or scythe	lauje	làujée	táìdà
to thresh	busa	bùusáa	wóstə́
the threshing-floor	wurin busa	wúrín bùusáa	wóstə́rám
the harvest	girbi	gírbìi	sàl
the grain	ƙwaya	ƙwàyáa	àrgə̂m
the wheat	alkama	àlkámàa	làámà
the barley	sha'ur	shà'îr̃	sháìr
the maize/corn	masara	másàr̃áa	ngàwúlì másàrmì
the rice	shinkafa	shìnkáafáa	shànkáwá
the grass	ciyawa	cìyáawàa	kàzêm
the hay	baro	báròo	kàzêm ngámdə̀
the plant	shuka	shúukàa
to plant	shuka	shúukàa	kóktə́
the root	jijiya; saiwa	jíijíyàa; sâiwáa	fə́rtə̀; jâr
the branch	reshe	réeshèe	də̀lám
the leaf	ganye	gányée	kálú; lámbù
the flower	fure	fùrée	fə̀lé; kàmbîl
the tree	itace	ítàacée	kə̀ská
the vine	inabi	ínàbíi
the tobacco	taba	táabàa	tàfâ; tàwâ
to smoke	sha taba	sháa táabàa	tàwá nzà
the pipe	lofi	lóofíi	lófì
the tree stump	kututture	kútúttúrèe	shî kə̀skábè
the tree trunk	gangar jiki	gàngár̃ jìkíi	kórè
the forked branch	gwafa	gwàfáa	dédè
the bark	ɓawo	ɓáawóo	kàskàshí
the sap	ruwan bishiya	rúwán bíshíyàa	njî kə̀skábè
the palm tree	giginya; goruba	gígínyàa; gòorúbàa	jíínà; kə́rzə́m; dìfúnò
the coconut	kwakwa	kwáakwàa	kwákwà
the citrus fruit	lemo	lèemóo	lèmûn
the banana	ayaba	àyàbà	àyàwà
the sweet potato	dankali	dànkálìi	dàngálì; kúndùwú
the millet or sorghum	hatsi; dawa	hátsíi; dáawàa	ngàwúlì
the yam	dundu	dùndúu	dùndú
the cassava/manioc	doya	dóoyàa	kàrásà; gálísà
the gourd	ƙwarya	ƙwáryáa	kə́mó
the pumpkin or squash	kabewa	kàbéewàa	sàgàdə̀
the bamboo	gora	góoràa	górà
the sugar cane	rake	ràkée	rèké
the mushroom	naman kaza	náamàn kàazáa	nə́ngə́lí; tə́mbàl kókóbè
the needle (2)	ƙaya	ƙáayàa
to do	yi	yí	dìò
to make	yi	yí	dìò
the work	aiki	áikìi	cídà
to bend	lanƙwasa; karkata	lánƙwàsáa; kár̃kàtáa	dùngòktə́
to fold	naɗa; karya	náɗàa; káryàa	kə́lítə́
to tie	ɗaure	ɗáurèe	kúrtútə́
to untie	kwance	kwáncèe	wítə́
the chain	sarka	sárkàa	sálgà; jìnjîr
the rope	igiya	ígíyàa	jê
the knot	ƙulla	ƙúllàa	ndə́wú
to strike or hit or beat	buga	búgàa	báktə́
to pound	doka; kutufo	dòokáa; kùtùfóo	kə̀tə̀fó
to cut	yanke	yánkèe	kámtə́
to cut down	sara	sàaráa	cáltə́, sáltə́
to chop	fille	fíllèe	sàltə́
to stab	soka	sòokáa	zátə́
the knife (2)	wuƙa	wúƙáa	jèná
the scissors or shears	almakashi	àlmákàshíi	mágàsù
the axe/ax	gatari	gàatáríi	béwó
the adze	gizago	gìzàagóo
to break	karye	káryèe	nàmtə́
broken	a karye	à kàryé	nàmgátà
to split	faskara; fasa	fáskàráa; fásàa	fáltə́
to tear	cire	círèe	kártə́
to skin	feɗe	féeɗèe	gàktà
to rub	shafe; goge	sháafèe; góogèe	cíntə́; kákáktə́
to wipe	shafe	sháafèe	cìntà
to stretch	watsa	wáatsàa	tártə́
to pull	ja	jáa (1)	ngə́rtə́
to spread out	shimfiɗa; watsa	shímfìɗáa; wáatsàa	fə́rtə́
to hang up	rataya	ráatàyáa	rótə́gə́
to press	danna	dánnàa	mbə́ltə́
to squeeze	matsa	mátsàa	ràttə́
to pour	zub da	zúb dà	fítə́
to wash	wanke	wánkèe	túltə́
to sweep	yi shara	yí sháaráa	fə́rátə́
the broom	mashari	másháaríi	fə̀ràtə̀rám; fə́ràtə́ràm
the tool	kayan aiki	káayán áikìi	kárè cídàbè
the carpenter	kafinta; masassaƙi	káafíntàa; másàssàƙíi	káfíntà
to build	gina	gínàa	tàndò; gártə́
to bore	huda	húudàa	súktə́
to hollow out	tona	tóonàa	wàìtà
the saw	zarto	zár̃tòo	dártò
the hammer	hama; guduma; marto	hámàa; gùdúmàa; màr̃tȏo	kólì; hámà; métə̀rà
the nail	ƙusa	ƙúusàa	mùsùwár
the glue	gam	gâm	kôl; kə́lə́r
the blacksmith	maƙeri	máƙèeríi	kágə́lmà
to forge	ƙera	ƙéeràa	kàrò
the anvil	uwar maƙera	úwár̃ máƙéeráa	kágə́l
to cast	yi zubi	yí zúbìi	tàptà
the gold	zinariya	zínáar̃ìyáa	dínàr
the silver	azurfa	ázùr̃fáa	lìwúlà
the copper	tagulla; jan ƙarfe	tágùlláa; ján ƙárfèe	ngàrkìmé
the iron	ƙarfe	ƙárfèe	sû
the lead	darma	dár̃màa	dálmà
the tin or tinplate	gwangwani; darma	gwángwáníi; dár̃màa	góngóng
the potter	mai tukwane	mài túkwàanée	njèmá
to mould/mold	yi zubi	yí zúbìi	tàndò
the clay	yumɓu	yúmɓúu	túló
the glass	gilashi	gìláashìi	fìnjâl; gə̀lâs
to weave or plait/braid	saƙa	sáaƙàa	sáátə́
the basket	kwando	kwàndóo	kə̀ndâì; zówó
the mat	tabarma	tàabármáa	bə́shì
the rug	kilishi	kìlíishíi	kə̀lə́sə́
the netbag	raga	ráagáa	cálí
the fan	mafici	máfícíi	àmbə̀tí; nzàwùtə́ràm
to fan	fifita	fíifíitáa	yàwùtò
to carve	sassaƙa	sássàƙáa	kàrò
the sculptor	masassaƙi	másàssàƙíi	kàròmà
the statue	gunki; mutum-mutumi	gúnkìi; mùtûm-mùtùmíi	gúnkì; kàm-kám
the chisel	cizil; maƙanƙari	cízìl; máƙánƙáríi	mágàsù
the paint	fenti	féntì	féntì
to paint	zana	záanàa	bòrtə́; kùrtə́
to draw water	ɗiba	ɗíibàa	gùtò
to move	yi motsi	yí mòotsíi	gə̀ndò
to turn	mayar da	máyár̃ dà	kòkòrtà
to turn around	waiwaya	wáiwàyáa	káláktə́
to wrap	ƙunsa; naɗe	ƙúnsàa; náɗèe	kə́létə́
to roll	naɗa	náɗàa	tàmbə́rtə́
to drop	faɗi	fáaɗì	tòltə́
to twist	murɗa	múr̃ɗàa	kə́létə́
to rise	tashi	táashì	tàwátə́
to raise or lift	hau; ta da	háu; táa dà	sàngò
to fall	faɗi	fáaɗì	nzùrò
to drip	ɗiga	ɗígàa	tóltə́
to throw	jefa	jéefàa	gə̀btə́
to catch	kama	káamàa	tà
to shake	girgiza; zazzaga	gír̃gìzáa; zàzzágàa	zə̀zə̀ktə́
to flow	kwarara; malala	kwàráarà; màláalà	kàsò
to sink	nutsa; tsunduma	nútsàa; tsúndùmáa	nzùkkùrò
to float	yi lilo	yí líilòo	kámbétə́; mbátə́
to swim	yi iyo	yí íyóo	kámbétə́; kàmbétə́
to dive	nutsa	nútsàa	lə̀ktə́
to splash	cafa	cáfàa	càmbàltà
to sail	tashi	táashì	mbátə́
to fly	tashi	táashì	fàrtə́
to blow	busa; hura	búusàa; húuràa	fùtə́
to crawl	rarrafa	rárràfáa	gúgúrtə́
to kneel	durƙusa	dúrƙùsáa	tùngùrùmtə́
to crouch	takura	tàakúrà	njóltə́
to slide or slip	zurara	zùráarà	sùlíttə́
to jump	dira; tsallake	díràa; tsállàkée	sə́ktə́
to kick	harba	hàr̃báa	shîlàn báktə́
to dance	yi rawa	yí ráawáa	bìské fàrtà
to walk	tafi	tàfí	lètə́ (1)
to limp	yi ɗingishi	yí ɗíngíshíi	də̀gə́ntə́
to run	gudu	gúdù	ngə́rə̀m; kàsò
to go	je; tafi	jée; tàfí	lètə̀
to go up	hau	háu	bà; tǎttə́
to climb	hau; haura	háu; háuràa	bà
to go down	sauka	sàuká	zə̀ptə́
to go out	fita	fìtá	lùwò
to come	zo	zóo	ísò
to come back	dawo	dáawóo	wáltə́
to leave	tashi	táashì	cìtə́
to disappear	ɓace	ɓácèe	fáttə́gə́
to flee	gudu	gúdù	ngùzàtà
to follow	bi	bí	gà
to pursue	bi; fafara	bí; fàafáràa	kádútə́
to arrive	isa; kai	ìsá; kái (2)	kə̀nshê
to approach	kusanta; gabata	kúsàntáa; gàbáatàa	kàrə̀ntə́
to enter	shiga	shìgá	ngàwò
to go or return home	koma; dawo	kóomàa; dáawóo	wàltàà
to carry	ɗauka	ɗáukàa	ngótə́
to carry in hand	ɗauka	ɗáukàa	ngótə́
to carry on shoulder	ɗauka	ɗáukàa	ngótə́
to carry on head	ɗauka	ɗáukàa	tòngòrtà
to carry under the arm	ɗauka	ɗáukàa	ngótə́
to bring	kawo	káawóo	kùtò
to send	aika	àikáa	nòtò
to lead	gabata	gàbáatàa	jétə́
to drive	tuƙa	túuƙàa	kə̀rítə́
to ride	hau doki	háu dóokìi	fêrrò kə̀mbâ
to push	tura	túuràa	tə̀mbáltə́
the road	hanya	hányàa	záwál
the path	turba; hanya	túrbàa; hányàa	túrwò
the bridge	gada	gádàa	gádà
the cart or wagon	amalanke	ámálánkée	ámálánké
the wheel	taya	táayàa	táyà; shî mótàbé
the yoke	bauta; kangi	bàutáa; kángíi
the ship	jirgin ruwa	jírgín rúwáa	mààrá njîbè
the boat	jirgin ruwa	jírgín rúwáa	mààrá njîbè
the canoe	jirgi; kwalekwale	jírgíi; kwàléekwàlée	kòlékòlé; kàdáì
the raft	gadon fitowa	gádón fítôowaa
the oar	matuƙi; filafili	mátúuƙíi; fílàafílíi
the paddle	filafili; matuƙi	fílàafílíi; mátúuƙíi	kárwé; fə̀làìfə̀láì
to row	filafili	fílàafílíi
the rudder	matuƙi	mátúuƙíi
the mast	turke	túrkèe
the anchor	anga	ángàa
the port	tashar jirgin ruwa	táshàr̃ jírgín rúwáa	jóngò mààrá njîbè
to land	sauka	sàuká
to own	mallaka	màllákàa	hàláltə́
to take	ɗauka	ɗáukàa	gòtə̀
to grasp	kama	káamàa	tà
to hold	riƙe	ríƙèe	gòtə̀
to get	samu	sáamùu	mòwò
to keep	riƙe	ríƙèe	ròtà
the thing	abu	àbù	àwó
to give	ba	báa	yìò
to give back	mai da	mái dà	kàlàktà
to preserve	tsare	tsárèe	lìwò
to rescue	ceta	cèetáa
to destroy	rushe; ɓata	rúushèe; ɓáatàa	wùrtə́
to injure	ɓata; yi wa wani rauni	ɓáatàa; yíi wà wani ràuníi	tə̀ptà
to damage	ɓarna	ɓàrnáa	lòrùtə́
to look for	nema; biɗa	nèemáa; bìɗáa	màtə́
to find	samu	sáamùu	fàndò
to lose	rasa	rásàa	yìrwàtò
to let go	saka	sàkaa	kòltə́
the money	kuɗi	kúɗíi	kúngúnà; wúrì
the coin	tsabar kuɗi	tsáabàr̃ kúɗíi	júwù
rich	mai arziki; tajiri	mài ár̃zìkíi; táajìr̃íi	gárìwù
poor	matalauci; matsiyaci; fakiri	mátàlàucíi; mátsìiyàacíi; fàkíir̃ìi	ngúdì
the beggar	maroƙi	máròoƙíi	lòwómà
stingy	marowaci	máròowàcíi	bàyîl; jókkù
to lend	ara	àráa	sàrùtə́gə́
to borrow	ara	àráa	sàrùtə́
to owe	bi	bí	gà
the debt	bashi	báashìi	kùsû
to pay	biya	bíyáa	bìyàtə́; rə̀mbò
the bill	diwani	díiwáanìi	kùngə̀nàrám
the tax	haraji; gandu	hàr̃áajìi; gándúu	àrájì; ákkì
to hire	haya	háyàa	àgə̀rìtə́
the wages	albashi	àlbâashíi	àlwúsùr
to earn	ci riba	cí r̃íibàa	gàntò; ríwà dìò
to buy	saya	sàyáa	yìwò
to sell	sayar da	sáyár̃ dà	làdò
to trade or barter	yi ciniki; fatauci	yí cìníkíi; fátáucìi	lə̀wâ; sáwə̀rtə́
the merchant	ɗan kasuwa	ɗán kàasúwáa	kàsùwùmá; sàwə̀rmá
the market	kasuwa	kàasúwáa	kàsúwù
the shop/store	kanti	kàntíi	kàntí
the price	kuɗi	kúɗíi	támàn
expensive	mai tsada	mài tsàadáa	jâu
cheap	mai araha	mài àr̃àháa	bútù
to share	raba	rábàa	dàgàrtə̀
to weigh	auna	áunàa	ngáltə́
after	bayan	báayán	ngáwò…..bèn
behind	bayan	báayán	ngáwò.... bèn
in	a cikin	à cíkín	-làn
at	a	à	-làn
beside	kusa da	kúsá dà	gə́rè…..bèn
down	ƙarƙashin	ƙàr̃ƙáshín	cídíyà
before	kafin	kàafín	kàwù; câ
in front of	a gaban	à gàbán	fúgə̀
inside	a cikin	à cíkín	cúró
outside	waje	wàjée	dégà; táléá
under	ƙarƙashin	ƙàr̃ƙáshín	cídíyà
up	bisa	bisà	kúntèn
above	bisa; sama	bísà; sámà	sámìlàn
the place	wuri; waje	wúríi; wájée	nâ
to put	sa	sâa (2)	yìkkò
to sit	zauna	záunàa	náptə́
to lie down	kwanta	kwántàa	bòtə́
to stand	tashi	táashì	dàtə́
to remain	zama	zámá	nàptə́
the remains	saura	sáuráa	gàpcìwùnó
to gather	tara	táaràa	cábtə́
to pick up	ɗauka; tattara	ɗáukàa; táttàaráa	dòrò
to pile up	tara	táaràa	dàwètə́
to join	haɗa; gama	háɗàa; gámàa (1)	kə̀ltə́
to separate	raba	rábàa	tàrtə́
to divide	kasa; raba	kásàa; rábàa	yàktə́
to open	buɗe	búuɗèe	kátə́
to shut	rufe	rúfèe	jàktə́
to cover	rufe	rúfèe	jàktə́
to hide	ɓoye	ɓóoyèe	gə̀ràtə́
high	sama	sámà	dátə̀à
low	ƙasa	ƙásà	cídíyàn
the top	sama; ƙololowa	sámà; ƙólóolówáa	tòlî
the bottom	gindi	gìndíi	cídíyà
the end (1)	ƙarshe	ƙàrshée	dàtə́gə́ràm
pointed	mai tsini	mài tsìiníi	cóncón
the edge	baki; gaɓa	bàakíi; gáaɓàa	cî
the side	gefe	géefèe	fótò; kúrwú; shítì
the middle	tsakiya	tsákíyàa	dáwù
right (1)	dama	dáamá	kə̀mbùrám
left	hagu	hágú	wòìlá
near	kusa	kúsá	kàrə̂n
far	nisa	níisá	cíndə̀
the east	gabas	gábàs	àdínnàm; gə̀dí
the west	yamma	yâmmá	fùté
the north	arewa	árèewá	yàlá
the south	kudu	kúdù	ànə́m
to grow	girma	gírmá	wùràtə́
to measure	auna	áunàa	ngáltə́
the fathom	gaba	gàbáa
big	babba	bàbbá	kúrà
small	ƙarami	ƙàrámíi	gàná; kòrí; kàbə́gə̀
long	mai tsawo	mài tsáwóo	kùrúwù; dátə̀à
tall	dogo	dóogóo	kùrúwù; dátə̀à
short	gajere	gàjéerée	kòrí; kàfúwù
wide	mai faɗi	mài fáaɗíi	fárán
narrow	a matse	à màtsé	zə́kkà
thick	mai kauri; ɓuɓɓukeke	mài káuríi; ɓúɓɓúkéekèe	gàjàjàk
thin	siriri	sìir̃íir̃ìi	tə́nénè; njérérè; sérsér
deep	mai zurfi	mài zúrfíi	kùrúwù
shallow	maras zurfi	máràs zúrfíi	dàngə̀résé
flat	a kwance	à kwàncé	féllè
straight	a miƙe	à mìiƙé	cík
crooked	a kantare; a shagiɗe	à kántàré; à shàagìɗé	kə̀lígádà
the hook	ƙugiya	ƙúugìyáa	kùnjâr; sû búltù
the corner	kusurwa; kwana	kúsùrwáa; kwánàa	ngògə̂m; lúngù
the cross	giciye	gícìyée	dégə́ràm
the square	fili	fíilíi	fàrtàm
round	kewayayye; ƙwallo	kèewàyáyyée; ƙwállóo	dúkúrkúr; kwáì mbók
the circle	gunduwa; da'ira	gùndúwàa; dáa'ìr̃áa	kòrkór
the ball	ƙwallo	ƙwállóo	bôl
the line	layi; jeri	láayìi; jéerìi	lâì
the hole	rami	ráamìi	bə̀lágà
similar	kamar	kàmár̃	ádə̀gǎì
to change	sake; canja	sáakèe; cánjàa	fàltə́
zero	sifiri	sífìr̃íi	sə́fə̀rí
one	ɗaya	ɗáyá	tìló; fál; lókkù
two	biyu	bíyú	ndí
three	uku	úkù	yàkkə́
four	huɗu	húɗú	dìyáù
five	biyar	bìyár̃	ùgú
six	shida	shídà	àràkkə́
seven	bakwai	bákwài	tùlôr
eight	takwas	tákwàs	wùskə́
nine	tara	tár̃à	lə̀gár
ten	goma	góomà	mèwú
eleven	sha ɗaya	shâa ɗáyá	mèwûn tìlôn
twelve	sha biyu	shâa bíyú	mèwûn ndîn
fifteen	sha biyar	shâa bìyár̃	mèwú wùrí
twenty	ashirin	àshìr̃ín	fíyìndì
a hundred	ɗari	ɗàríi	míyà; yôr
a thousand	dubu	dúbúu	dúwú
to count	ƙirga	ƙírgàa	kòmtə́
all	duka	dúkà	ngâsô; sámmá
many	yawa	yáwàa	ngə́wù
more	kuma	kúmáa	kùrú
few	kaɗan	kàɗán	gàná
enough	isa	ìsá	tìò
some	wasu	wású	lágá
the crowd	yawa	yáwàa	sámnó
full	a cike	à cìké	zə̀mbə̀lí
empty	emti; wofi	émtì; wòofíi	dê
the part	kashi	káshìi	fêllà; də̀gâr
the piece	gutsure	gútsúrèe	káránjì
the half	rabi	rábìi	rétà
only	kawai; kaɗai	káwài; káɗái	bìyá; bás
alone	kaɗai	káɗái	tílònzə́
first	na farko	ná fárkóo	kə̀ntìlómì
last	na ƙarshe	ná ƙàrshée	dàrgéyè
second	na biyu	ná bíyú	kə̀nàndí
the pair	tagwaye	tágwàayée	káwú
twice/two times	sau biyu	sàu bíyú	ndírò
third	na uku	ná úkù	kə́nyàkkə́bè
three times	sau uku	sàu úkù	yàkkə́rò
the time	lokaci; sa'a	lóokàcíi; sáa'àa	sâ; lóktù
the age	sheƙara	shèeƙáràa	kàwú; sàgá
new	sabo	sáabóo	bə̀lîn
young	yaro	yáaròo	gàná
old	tsoho	tsóohóo	cárì
early	da wuri	dà wúríi	dùwân
late	a makare	à màkàré	wàhàrtə́
now	yanzu	yànzú	kə́rmá
immediately	yanzu-yanzu	yànzú-yànzú	kə́rmámá
fast	sauri; maza	sáuríi; mázá	nágàt; dôì
slow	sannu-sannu	sànnú-sànnú	yílàyèn
to hurry	yi hanzari	yí hánzáríi	àzàltə́
to be late	makara	màkárà	dúwómtə̀
to begin	fara	fáaràa	bàdìtə́
the beginning	farko	fárkóo	bàdìtə́ràm; búrwò
to last	daɗe; jima	dáɗèe; jímàa	tùstə́
the end (2)	ƙarshe	ƙàrshée	dàtə́ràm
to finish	gama	gámàa (2)	tàmòtə́
to cease	tsaya	tsáyàa	dàtə́
ready	a shirye	à shìryé	dàwàrgátà
always	kullum	kúllúm	sàbísó; kúllúm
often	sau da yawa	sàu dà yáwàa	ngə́wùrò
sometimes	lokaci-lokaci	lóokàcí-lóokàcí	sâ lágá
soon	jim kaɗan	jìm kàɗán	sàm
for a long time	da	dâa	kûré
never	abada	àbàdá	ngáltè; àbàdá
again	kuma	kúmáa	kòró
the day (1)	rana	ráanáa	yîm
the day (2)	rana; kwana	ráanáa; kwáanáa	yîm
the night	dare	dárée	bə́né
the dawn	alfijir; jijjifi	àlfíjìr̃; jìjjífíi	fájàr
the morning	safe	sáafée	sə́wà
the midday	rana tsaka	ráanáa tsákàa	kə̀ngâl dáwù
the afternoon	da yamma	dà yâmmá	kàjílí; ásàr
the evening	maraice	màràicée	kàjílí
today	yau	yâu	kû
tomorrow	gobe	gòobé	bálì
the day after tomorrow	jibi	jíibí	wágə̀ré
yesterday	jiya	jíyà	bískà
the day before yesterday	shekaranjiya	shéekáránjíyà	bískántò
the hour	ƙarfe; awa	ƙárfèe; áwàa	sâ
the clock	agogo	àgóogó	àgógó
the week	mako; sati	máakòo; sáatíi	mágə̀
Sunday	Lahadi	Láhádì	ládə̀
Monday	Litinun	Lìtìnîn	lìtìlîn
Tuesday	Talata	Tàláatà	tálàgə́
Wednesday	Laraba (Niger); Laraba (Standard, Nigeria)	Láar~ábà (Niger); Làar~àbá (Standard, Nigeria)	láráwà
Thursday	alhamus	Àlhàmîs	làmísə̀
Friday	Jumma'a	Júmmá’àa	júmmà
Saturday	asabar; sati; subdi	Àsábàr̃; sáatìi; súbdìi	sə́bdə̀
the month	wata	wátàa	kə̀ntágə̀
the year	sheƙara, shekara	shèeƙáràa, shèekáràa	sàgá
the winter	hunturu; mai ɗari	hùntúur̃ùu; mài ɗáaríi	bínə́m
the spring (2)	rani	ráaníi	bê
the summer	rani	ráaníi	bê
the autumn/fall	kaka	kàakáa (2)	bíkə̀là
the season	fasali; lokaci	fásàlíi; lóokàcíi	zàmân; sâ
to smell (1)	ji	jí	yìntà
to sniff	sheƙa; shinshina; sansana	shèeƙáa (2); shínshìnáa; sánsànáa	yìntà
to smell (2)	ji	jí	yìntà
fragrant	mai ƙanshi	mài ƙánshíi	bə́bə́ttə́
stinking	mai wari	mài wáaríi	cíná
to taste	ɗanɗana	ɗánɗànáa	tàmbò
sweet	mai zaƙi; mai daɗi	mài záaƙíi; mài dáaɗíi	lélé; kə̀jî
salty	mai gishiri; mai zartsi	mài gíshír̃íi; mài zártsíi	mándáà
bitter	mai ɗaci	mài ɗáacíi	cîm
sour	mai tsami	mài tsáamíi	càmcàm
to hear	ji	jí	fàntə́
to listen	ji; saurara	jí; sáuràaráa	fàntə́
the sound or noise	ƙara	ƙáaráa	kàlálà
loud	mai ƙara	mài ƙáaráa	bàndîl
quiet	shiru; mai natsuwa	shírúu; mài nàtsúwáa	kə́də́k; sə́ríú
to see	gani	gáníi	rò
to look	duba; kalla	dúubàa; kàlláa	wùtə́
to show	nuna	núunàa	fə́lə́tə́gə́
to shine	yi walƙiya; ƙyalƙyala	yí wàlƙíyáa; ƙyálƙyàláa	yìwàltò
bright	mai haske	mài háskée	wáyáng
the colour/color	launi; iri; kala	láunìi; írìi; kálàa	lánnù; kálà
light (2)	mai haske	mài háskée	nûrrà
dark	mai duhu	mài dúhúu	nə̀mkə̀lmə́skə̀
white	fari	fáríi	bûl
black	baƙi	báƙíi	sə́lə́m
red	ja	jáa (2)	cìmé, kìmé
blue	shuɗi	shúuɗìi	lìwùllá
green	tsanwa; kore	tsánwáa; kóor̃èe	kə̀lî
yellow	rawaya	ràawáyàa	kúrnùm, kúrwùm; càsá
to touch	taɓa	táɓàa	lètə́ (2)
to pinch	tsunkula	tsúnkùláa	còktə́
to feel	ji	jí	fàntə́
hard	mai tauri	mài táuríi	cíbbù
soft	mai laushi	mài láushíi	tə́làlà; kàwúsə̀
rough (1)	mai kaushi	mài káushíi	kə́rsàsà
smooth	mai santsi	mài sántsíi	sə́mə́l; súlsúl
sharp	mai kaifi	mài káifíi	tímìà; cóncón
blunt	dakusa	dáakùsáa	gòrdó
heavy	mai nauyi	mài náuyíi	kùrwówù
light (1)	maras nauyi	máràs náuyíi	kàmbôì; fèlélé
wet	mai laima	mài láimàa	kə́lî
dry	a bushe	à bùushé	ngámdə́
hot	mai zafi	mài záafíi	kánnúà
warm	mai ɗimi	mài ɗìmíi	jə́mjə́m
cold	mai sanyi; mai ɗari	mài sányíi; mài ɗáaríi	ámùsú; kákkù
clean	mai tsabta	mài tsábtàa	ngə́là
dirty	mai dauɗa	mài dáuɗàa	kàdágə̀
wrinkled	duƙunƙune	dúƙúnƙùnée	kúrsáshíà
the soul or spirit	rai	râi	rô
surprised or astonished	yi mamaki	yí màamáakìi	ájàp
the good luck	sa'a	sáa'àa	sâ
the bad luck	rashin sa'a	ráshìn sáa'àa	bûì
happy	yi murna	yí múr̃nàa	kúrnòà
to laugh	dariya	dàaríyáa	kàsúsù
to smile	yi murmushi	yí mùr̃múshíi	mə́mə́stə́
to play	yi wasa	yí wàasáa	bìské
to love	so; yi ƙauna	sôo; yí ƙàunáa	ràwò
to kiss	sumbata	súmbàtáa	nzə̀mbò
to embrace	runguma	rùngúmàa	nzə̀mbò
the pain	ciwo	cíiwòo	sə̀rèn; nə̀mjàù
the grief	ciwo; baƙin ciki	cíiwòo; báƙín cíkìi	nə̀mjàù
the anxiety	tsoro; juyayi	tsòoróo; jùuyàayíi	kàrúrútì; rìndò
to regret or be sorry	tuba	túubá	tə́wə́rítə́
the pity	junƙai	jînƙái	kànjímàlí
to cry	kuka	kúuká	sô
the tear	hawaye	háwàayée	shímálò
to groan	yi gunaguni	yí gùnàagúníi	ndə́rtə́
to hate	tsana	tsànáa	wátə́
the anger	fushi	fúshíi	gə́rgátə́
the envy or jealousy	kishi	kíishìi	nə̀ndə́lì
the shame	kunya	kúnyàa	nóngù
proud	yi taƙama	yí tàaƙámáa	kùràmí
to dare	ƙalubalanta	ƙàalùubàlántàa	mánà mátə́
brave	jarumi	jáar̃ùmíi	kàrə́gə̀ cíbbú; kə̀mâr
the fear	tsoro	tsòoróo	rìtà
the danger	haɗari	háɗàr̃íi	tájírwà
to want	so	sóo	ràwò
to choose	zaɓa	zàaɓáa	kàrtə́
to hope	yi fata	yí fáatáa	tə̀mâtə̀
faithful	amintacce	àmìntáccée	àmànmá
true	na gaskiya	ná gáskíyáa	jírè
to lie (2)	yi ƙarya	yí ƙáryáa	kárgí
the deceit	munafunci	múnáafúncìi	nə̀mmə̀náfùk
to forgive	yafe	yáafèe	gàfə̀rtə́
good	mai daɗi; mai kyau	mài dáaɗíi; mài kyâu	kə̀jî
bad	mugu; ba kyau	múugùu; bâa kyâu	kúttù
right (2)	daidai	dáidái	kálkál
wrong	barbai; ba daidai ba ne	bàrbái; bàa dáidái bá nèe	kálkál gə̀nyí
the fault	kuskure; laifi	kúskúrèe; lâifíi	áìwù
the mistake	kuskure; laifi	kúskúrèe; lâifíi	yéstə́
the blame	laifi	lâifíi	sə́líwù
the praise	yaba	yàbáa	nzòngòrò; kàràwàtà
beautiful	mai kyau	mài kyâu	ngə́là; sháwà
ugly	mai muni	mài múunìi	bàttí
greedy	mai maƙo	mài máƙòo	yámgà; sùròkùrá
clever	mai hankali; mai wayo	mài hánkàlíi; mài wàayóo	ángàllà
the mind	ra'ayi	r̃á’àyíi	hángàl
to think (1)	yi tunani	yí tùnàaníi	tàktə́
to think (2)	yi tsammani	yí tsàmmáaníi	tə̀mâtə́
to believe	zata	zàtáa	tə̀mâtə́
to understand	gane; fahimta	gáanèe; fàhímtàa	fàntə́
to know	sani	sánìi	nòtə́
to guess	cita	cìitáa
to imitate	kwaikwaya	kwàikwáyàa	yàngàngà
to seem	yi alama	yí àláamàa
the idea	dabara; ra'ayi	dàbáar̃àa; r̃á’àyíi	dàwárì; sówórì
wise	masani; dattijo	másàníi; dáttíijòo	búrwóà; nzúndù
stupid	wawa	wáawáa	ángàl kúttùà
mad	mahaukaci	máhàukàcíi	jòlí
to learn	koya	kòoyáa	lìò
to study	karanta; yi nazari	kár̃àntáa; yí názàr̃íi	kə̀ràtə́
to teach	koyar da	kóoyár̃ dà	nzə̀kkə̀lìò
the pupil	ɗalibi	ɗáalìbíi	fùwùrá
the teacher	malami	máalàmíi	málə̀m
the school	makaranta	mákár̃ántáa	màkàràndí
to remember	tunàa	túnàa	tàktə́
to forget	mânta	mântáa	ngèstə́
clear	garau	gáráu	záhìr
obscure	ɓoyayye; mai duhu	ɓòoyáyyée; mài dúhùu	gə̀ràgátà
secret	na asiri	ná àsíir̃íi	àsír
certain	tabbat	tábbàt	táwàt
to explain	bayyana	báyyànáa	bàyèntə́
the intention	manufa; buri	mánúfáa; búurìi	nyâ; kǎìdù
the cause	dalili	dàlíilìi	dàlíl
the doubt	shakka	shákkàa	shégə́
to suspect	tuhumta	tùhúmtàa	zàntà
to betray	ci amana	cí àmáanàa	fìsàttə́; àmân bò
the need or necessity	buƙata	bùƙáatàa	lámbí; màndàná
easy	mai sauƙi	mài sáuƙíi	kə̀skə̌
difficult	mai wuya	mài wùyáa	jâu
to try	gwada; jarraba	gwádàa; jár̃r̃àbáa	járáptə́; ngə̀stà
the manner	haka; salo	hákà; sálóo	fútù
and	kuma; da	kúmáa; dà	-a; yé
because	saboda	sábòodà	nàngàrò
if	in	ín	yà
or	ko	kóo	âu; lâ
yes	i; na'am	íi; ná’àm	àâ; nà'ám
no	a'a	áa'àa	á'à
how?	yaya	yàayàa	àbígǎìnyìn
how many?	nawa	náwà	ndàwú
how much?	nawa	náwà	ndàwûn
what?	me	mèe	àbí
when?	yaushe	yàushè	sàmbí
where?	ina	ìnaa	ndárân
which?	wane	wànè	fí
who?	wa	wàa	ndú
why?	don me	dón mèe	àbírò
the voice	murya	múryàa	kówò
to sing	rera waƙa	réerà wáaƙàa	kàíyà yétə́
to shout	yi ihu; yi ƙara	yí íihùu; yí ƙáaráa	búrwù
to whisper	raɗa	ráɗàa	tàttàwí
to mumble	raɗa; gunguni	ráɗàa; gùngùníi	tàttàwí
to whistle	yi fito	yí fíitòo	fólídò dìò
to shriek	yi ƙara	yí ƙáaráa	ndə́rtə́
to howl	yi ƙugi	yí ƙúugíi	yàlùtà
to speak or talk	yi magana	yí màgánàa	mánà
to stutter or stammer	i'ina	ì’ìnáa	kə̀mə́mə́gə̀
to say	ce; faɗi	cêe; fáɗìi	nə̀; gùltə́
to tell	gaya	gáyàa	gùltə́
the speech	jawabi	jàwáabìi	kàwúlì
to be silent	yi shiru	yí shírúu	nə̀mkə́də́k; sə́rín
the language	harshe	hárshèe	tə́làm
the word	kalma	kálmàa	kálìmá
the name	suna	súunáa	cû
to ask (1)	tambaya	tàmbáyàa	kòrò
to answer	amsa; ba da jawabi	ámsàa; báa dà jàwáabìi	mògò; jààptà; jàáwù
to admit	yarda; amince; tuba	yàr̃dá; ámìncée; túubá	kàsàttə́; àrdìtə́
to deny	ƙi; musunta	ƙí; músùntáa	wátə́; àngə̀rtə́
to ask (2)	tambaya	tàmbáyàa	kòrò
to promise	yi alkawari	yí àlkáwár̃ìi	wàdə̀ gòtə́
to refuse	ƙi	ƙí	wátə́
to forbid	hana	hánàa	dàptə́gə́
to scold	yi tsawa	yí tsáawáa	wùsátə́
to call (1)	kira	kíráa	bógótə̀
to call (2)	kira	kíráa	cû tà
to announce	sanar da	sánár̃ dà	wòrmàtə́
to threaten	yi burga	yí bùr̃gáa	wùsátə́
to boast	yi cika baki	yí cìkà bàakíi	wàmtə́; áwúlò dìò
to write	rubuta	r̃úbùutáa	rùwùtə́
to read	karanta	kár̃àntáa	kə̀ràtə́
the paper	takarda	tákàr̃dáa	kákkádə̀
the pen	alƙalami	àlƙálàmíi	àlgálàm
the book	littafi	líttáafìi	kìtáwù
the poet	sha'iri; mawaƙi	sháa’ìr̃íi; máwàaƙíi	kàìyàmá
the flute	sarewa	sàareewàa; sàréewàa	shìlá; lídòkó
the drum	ganga	gàngáa	gàngá
the horn or trumpet	ƙaho	ƙàhóo	kàngádì
the rattle	caki	cákìi	kázákázá
the country	ƙasa	ƙásáa	lárdə̀; cídí
the native country	gida	gídáa
the town	gari; birni	gàríi; bír̃níi	bə́là; bə́rnyí
the village	ƙauye	ƙáuyèe	bə̀ládéyà; ngúrò
the boundary	iyaka	íyàakáa	bə̀làlàngáì
the people	jama'a; mutane	jàmá'àa; mútàanée	jàmâ; âm
the clan	kabila	kàbíilàa	jílì
the chieftain	sarki	sárkíi	mâì
the walking stick	sanda	sàndáa	kâ
to rule or govern	mallaka	màllákàa	nòtò
the king	sarki	sárkíi	mâì
the queen	sarauniya	sàráunìyáa	gúmsù
the noble	adali	áadàlíi	mâìyá
the citizen	ɗan ƙasa	ɗán ƙásáa	ngáwàr
the master	mai gida	mài gídáa	kə̀mâ
the slave	bawa	báawàa	cîr (f.), kîr (f.) kàléà
the servant	bara	báràa	kàléà; cîr (f.), kîr (f.); wàlàdí
to liberate	ƴanta	ƴântaa	kàmbètə́gə́
to command or order	umurta; yi oda	ùmúr̃tàa; yí óodàa	dòwó dìò; ódà dìò
to obey	bi umurni; bauta	bí ùmùr̃níi; bâutáa	gà; fàntə́
to permit	yarje; amince	yár̃jèe; ámìncée	àmàrtə́; kòltə́
the friend	aboki; amini	àbóokíi; àmíinìi	sáwà
the enemy	maƙiyi	máƙìyíi	wàtə̀má
the neighbour	maƙwabci	máƙwàbcíi	kə̀máskí
the stranger	baƙo	bàaƙóo	kùsótò
the guest	baƙo	bàaƙóo	kùsótò
to invite	gayyata	gàyyatàa	bòwòtà; dòtə̀
the host	baƙo	bàaƙóo	kùsótò
to help	taimaka	tàimákàa	bánà
to prevent	hana	hánàa	dàptə́gə́
the custom	al'ada	àl'áadàa	ádà
the quarrel	faɗa	fáɗàa	lə̀wálà; lùwálà
the plot	maƙarƙashiya	máƙár̃ƙáshìyáa	cìdìyàyémbèn
to meet	sadu	sàadú	kə̀lâ kə̀ltà
the prostitute	karuwa	káar̃ùwà	hàlàngnómà; kárùá
to fight	yi faɗa	yí fáɗàa	lùwálà
the war or battle	yaƙi	yáaƙìi	kə̀rígə̀
the peace	zaman lafiya	zámán láafíyàa	hêr
the army	runduna	rúndúnàa	sójì; áskə̀r
the soldier	soja	sóojàa	sójì; áskə̀r
the weapons	makami	mákáamíi	bálímì
the club	kulki	kúlkíi	klóp
the sling	majajjawa	májájjáawaa	wáràwí
the bow	baka	bàkáa	kábbí
the arrow	kibiya	kíbíyàa	kə̀nígə́
the spear	mashi	máashìi	jálì
the sword	takobi	tákòobíi	kàjágà
the gun	bindiga	bíndígàa	búndúgə̀
the armour	sulke	súlkée	súlwé
the helmet	hular kwano; buke	hùulár̃ kwáanòo; búukèe	hélmèt; záwà; záwà súbè
the shield	garkuwa	gàrkúwáa	ngóà
the fortress	garu	gàar̃úu
the tower	hasumiya	hàsúumíyàa
the victory	nasara	násár̃àa	kə̀násàr
the defeat	kaye	káayèe	wóptə́gə́; kə̀mbû
the attack	kai hari	kái hárìi	bàlímìtə́; kə̀ntá
to defend	kare	káarèe	kàltə́
to retreat	tsere; gudu; ja baya	tséerèe; gúdù; jáa báayáa	kàsò
to surrender	ba da kai	báa dà kâi	kòltə̀gə̀
the captive or prisoner	kamamme; fursuna	kàamámmée; fúr̃súnàa	kòsòmá; fə́rsə̀nà
the guard	gadi	gáadìi	gàdìmá
the booty	ganima	gàníimàa	gànímà; kámá
the ambush	fako; kwanto	fàkóo; kwántóo	mbə́lántə́
the fisherman	masunci	másùncíi	bə̀nyìmá
the fishhook	fatsa	fátsáa	kúnjàr
the fishing line	murimuri	múrímúríi	kàâm
the fishnet	homa; taru	hóomáa; táarúu	zàrí càlícálì
the bait	ƙoto	ƙóotóo
to hunt	farauta	fàráutàa	bàrà
to shoot	buga; harba; jefa	búgàa; hàrbáa; jèefáa	báktà
to miss	yi kuskure; rasa	yí kúskúrèe; rásàa	zàràptà
the trap	tarko	tárkòo	kél; kúttí; bàccíà
to trap	kama da tarko	káamàa dà tárkòo	kúttîn tà
the law	shari'a	shàr̃i'àa	shàrâ
the court	fadar alƙali; kotu	fáadàr̃ àlƙáalíi; kóotù	shàràrám
to adjudicate	yanke hunkunci	yánkè húnkúncìi	shàrâ kàmtà
the judgment	hunkunci	húnkúncìi	hówùm
the judge	alƙali; juju; joji	àlƙáalíi; júujù; jóojìi	lə̀gálì
the plaintiff	mai kai ƙara	mài kái ƙáaráa	sô njátòmà
the defendant	wanda aka gurfana	wândà ákà gúr̃fànáa	zànnù
the witness	shaida	shâidáa	shàdàmá
to swear	rantse	rántsèe	káshí bù; àlàptà
the oath	rantsuwa	rántsúwáa	káshí
to accuse	kai ƙara; tuhumta	kái ƙáaráa; túhùmtáa	sə̀rìwùtə̀
to condemn	hukumta	hùkúmtàa	wátə́
to convict	tabbatar da laifi; samu da laifi	tábbátár̃ dà lâifíi; sáamùu dà lâifíi	hòwùmtə́
to acquit	saka	sàkáa	kwàltə́
guilty	mai laifi	mài lâifíi	áìwúà
innocent	maras laifi	máràs lâifíi	áìwù bâà
the penalty or punishment	horo; hukunci	hòoróo; húkúncìi	hówùm; àzáwù
the fine	tara	tàaráa	hàwà
the prison	kurkuku; kaso	kùr̃kúkùu; kásòo	kósò
the murder	kisan kai	kísàn kâi	kàmcèjí
the adultery	zina	zìnáa	kə́nzə́nà
the rape	fyaɗe; ɓata	fyàaɗée; ɓáatàa	kámúrò yùkkùrùwò
the arson	wuta	wútáa
the perjury	shaidar zur	sháidàr̃ zûr̃	hàlàktà
to steal	sata	sàatáa	ndàltə́
the thief	ɓarawo	ɓàráawòo	bárwù
the religion	adini	àdíinìi	àdîn
the god	Allah	Allàh	Álà
the temple	coci	cóocìi	cócì
the church	coci	cóocì	cócì
the mosque	masallaci	másálláacíi	máshídì
the sacrifice	sadaukarwa	sádáukâr̃wáa	bû fìtà
to worship	yi ibada; bauta	yí ìbáadàa; bâutáa	àbàttə́
to pray	yi salla; yi addu'a	yí sállàa; yí àddú'àa	sàlìtə́
the priest	fada	fàadáa	fàdá
holy	mai tsarki	mài tsárkíi	álàbè
to preach	yi wa'azi	yí wá'àzíi	shìwá
to bless	albarkata	àlbár̃kàtáa	bárgà də́ptə́gə́
to curse	yi tir; tsine wa	yí tír̃; tsíinèe wà	bárgà gótə́
to fast	yi azumi	yí ázùmíi	àshêm gòtə́; àshêm zə̀mtə́
the heaven	sama; samaniya	sámà; sàmáanìyáa	sàmî
the hell	wutan jahannama	wútán jàhánnàmàa	kánnù
the demon	shaiɗan	shàiɗán	shètán
the idol	gunki	gúnkìi	gúnkì
the magic	maita	mâitáa	kárá; kúndú; sàáwù; dúwòdúwò
the sorcerer or witch	maye	máayèe	kárámà
the fairy or elf	aljana	àljánáa
the ghost	fatalwa	fàtálwáa	jíndì
the omen	ishara	ìsháar̃àa
the circumcision	kaciya	kàcíyàa	kàjâ
the radio	rediyo	r̃éedíyòo	rédíyò
the television	talabijin	tálàbíjìn	tíbî
the telephone	waya; tarho	wáyàa; tàr̃hôo	wáyà
the bicycle	keke; dokin ƙarfe; basukur	kèekée; dóokìn ƙárfèe; báasúkùr̃	báskùr
the motorcycle	babur; moto	bàabúr̃; mòotôo	bàbúr
the car	mota	móotàa	mátò
the bus	bas	bâs	bâs; mátò
the train	jirgin ƙasa	jírgín ƙásà	mààrá cídíbè
the airplane	jirgin sama	jírgín sámàa	mààrá sámíbè
the electricity	lantarki	làntár̃kìi	làntə̀ríkì
the battery	batir	báatìr̃	bátə̀r
to brake	ja birki	jáa bír̃kìi	bə̀rkì bàktà
the motor	injin	ínjìn	ínjìn
the machine	inji	ínjìi	ínjìn
the petroleum	man fetur	mân féetùr̃	kànàndîr
the hospital	asibiti	ásìbítì	lììtàrí
the nurse	mai jiyya	mài jíyyàa	dóktà
the pill or tablet	ƙwayar magani	ƙwàayár̃ máagàníi
the injection	allura	àllúur̃àa	líwùlà
the spectacles/glasses	madubi; tabarau; luleti	mádúubíi; tàbàráu; lùuléetì	mánzàr
the government	gwamnati	gwámnátì	gúmnátì
the president	shugaba; farzidan	shùugàbáa; fàr̃zìdân	fə̀rèsìdân
the minister	minista	mínístà	mìnístà
the police	ɗan sanda	ɗán sàndáa	pòlîs
the driver's license	lasin; farmui	láasìn; fàr̃mîi	kàkkádə̀ mátòbè
the license plate	lambar mota	lámbàr̃ móotàa	lámbà mótàbè
the birth certificate	takardar haihuwa	tákàr̃dár̃ háihùwáa	kàkkádə̀ tàmbòbè
the crime	laifi; la'ana	lâifíi; là’ánàa	áìwú
the election	zaɓe	zàaɓée	kárnó
the address	adireshi	àdìr̃éeshìi	àdréshì
the number	lamba	lámbàa	lámbà
the street	titi; hanya	tíitìi; hányàa	lâì; díwàl
the post/mail	gidan waya	gídán wáyàa	wòtíyà
the postage stamp	kan sarki	kân sárkíi	kə̀lâ mâìbè
the letter	wasiƙa	wàsíiƙàa	wòtíyà
the postcard	katin gaisuwa	káatìn gáisúwáa	póskàt
the bank	banki	bánkìi	bánkì
the tap/faucet	kan famfo	kân fámfòo	fómfòm
the toilet	bayan gida	báayán gídáa	ngàwùdí; sálgá
the mattress	katifa	kàtíifàa	kàtífà
the tin/can	gwangwani	gwángwáníi	góngóng
the screw	ƙusa; bus	ƙúusàa; bîs	kúsà
the screwdriver	sukundireba; turnabus	sùkùndìr̃éebàa; tùr̃nàbîs	wìtə́ràm; sə̀kùldə̀réwà
the bottle	kwalba	kwálbaa	gàsásà; kálwá
the candy/sweets	alewa; bambo	àléewàa; bàmbô	míntì
the plastic	roba	r̃óobàa	róbà
the bomb	bom	bôm	bôm
the workshop	ma'aikata	má’áikátáa	sànyàrám
the cigarette	taba	táabàa	fòlí; sìgárì
the newspaper	jarida	jàr̃íidàa	jèrídà; kàkkádə̀ hàwârbè
the calendar	kalenda	kàléndà	kàlándà
the film/movie	fum	fîm	fîm
the music	kiɗa	kíɗàa	káíyá; kàíyà
the song	waƙa	wáaƙàa	káíyá
the tea	shayi	sháayìi	tî; sháyì
the coffee	kofi; gahawa; kafe	kóofìi; gàháawàa; kàfê	kófì
to become	zama	zámá	wàltà
without	ban da	bán dà	bâ
with	da	dà
through	ta	tá	-mbèn
not	ba.....ba	bà.....bá	bâ; gə̀nyí
this	wannan	wánnàn	ádə̀
that	wancan	wáncàn	túdù
here	nan	nân	nâ ádə̀
there	can	cân	nâ túdù
other	dabam	dàbám	gàdé
next	mai zuwa	mài zúwàa	fúwùbè
same	duk ɗaya	dúk ɗáyá	kálkál
nothing	babu kome	báabù kóomée	àbímà bâà
the sibling-in-law			tíwù
the peg			síwò
the whetstone			kâu kə̀ráttə́ràm
the sail			kùbènó
brackish			ngòyí
the freeman			kə̔lâbê
the fish trap			kálám