Ngāti Whātua wani Māori iwi ne (ƙabilar) na ƙananan yankin Northland na Tsibirin Arewa New Zealand . [1] Ya ƙunshi ƙungiya ta hapū huɗu (ƙabilai) waɗanda ke da alaƙa da juna ta hanyar kakanninmu da kuma haɗin kai a tsawon lokaci: Te Uri-o-Hau, Te Roroa, Te Taoū, da Ngāti Whātua-o-Ōrākei . Hapū guda huɗu na iya aiki tare ko daban a matsayin kabilun masu zaman kansu. [2] [3]

Ngāti Whātua
Alamar da ke cikin Auckland

Yankin Ngāti Whātua ko ƙasar an bayyana shi a al'ada kamar, "Tāmaki ki Maunganui i te Tai Hauauru" da kuma "Tāmaka ki Manaia i te Rawhiti". An bayyana iyakar arewa kamar haka, "Manaia yan ki Whatitiri, Whatitiri yan ki Tutamoe, Tutamoe yan ki Maunganui". An bayyana iyakar kudancin kamar haka, "Te awa o Tāmaki". Yankin yana gudana daga Kogin Tāmaki a kudu zuwa Maunganui Bluff (a arewacin ƙarshen Aranga Beach a bakin tekun yamma) a arewa, da kuma Whangarei Harbour a bakin tekon gabas. A lokacin da Turawa suka zauna a New Zealand, yankin Ngāti Whātua yana kusa da Tashar jiragen ruwa ta Kaipara kuma yana miƙa kudu zuwa Tāmaki Makaurau, shafin Auckland na yanzu.[2]

Ngāti Whātua ya kuma fito ne daga kakannin Tuputupuwhenua (wanda aka fi sani da Tumutumuwhenua). iwi ya gano isowarsa a New Zealand zuwa jirgin ruwa na Māhuhu-ki-te-rangi, wanda ya sauka a arewacin Kaipara Harbour. Sun kuma fito ne daga kakannin da suka yi ƙaura daga Muriwhenua a Arewacin Arewa kuma suka yi aure tare da kabilun da ke yankin Ngāti Whātua. A cikin ƙarni na 16 da 17, Ngāti Whātua ya kafa a kusa da Tashar jiragen ruwa ta Kaipara.

Rikici da Ngāpuhi ya karu a farkon ƙarni na 19 lokacin da Ngāpuha ya sami bindigogi. Ngāpuhi ya kai hari ga Ngāti Whātua a cikin shekarar 1807 ko 1808 a yaƙin Moremonui a arewacin Dargaville - mai yiwuwa lokacin da aka fara amfani da bindigogi a yakin Māori. Ngāti Whātua ya shawo kan mayaƙan Ngāpuhi da maƙami na hannu yayin da Ngāpuhi ke sake ɗora bindigogin su, suna samun nasara a kan maharan. Ngāpuhi, karkashin jagorancin Hongi Hika, ya rama a shekarar 1825 lokacin da suka ci Ngāti Whātua a yakin Te Ika a Ranganui kusa da Kaiwaka .

A ranar 20 ga Maris ɗin shekarar 1840 a yankin Manukau Harbour inda Ngāti Whātua ya yi noma, Babban shugaban Apihai Te Kawau ya sanya hannu kan Te Tiriti ko Waitangi, Yarjejeniyar Waitangi . [4] Ngāti Whātua ya nemi kariya ta Burtaniya daga Ngāpuhi da kuma dangantaka da Crown da Coci. Ba da daɗewa ba bayan sanya hannu kan Yarjejeniyar, Te Kawau ya ba da ƙasa a kan Tashar jiragen ruwa ta Waitematā ga William Hobson, sabon Gwamnan New Zealand, don sabon babban birnin.[5][6][7] Hobson ya ɗauki tayin kuma ya ƙaura babban birnin New Zealand zuwa Tāmaki Makaurau, yana mai suna Auckland.

Ngāti Whātua ya zama sananne a cikin shekarun 1970s a cikin wata takaddama game da ƙasar da ba ta da komai a Bastion Point, a karamin hanyar gabashin tsakiyar birnin Auckland, kusa da unguwar Ōrākei . Ƙasar, wadda gwamnatin New Zealand ta samu a arha don ayyukan jama'a shekaru da yawa da suka gabata, galibi ta koma ga kabilar bayan dogon aiki da juriya.[8]

Gudanarwa

gyara sashe

Te Runanga o Ngāti Whātua yana da umarni, wanda Gwamnatin New Zealand ta amince da shi, don tattauna yarjejeniyar Yarjejeniyar Waitangi don Ngāti Whatua. Har ila yau, kungiya ce mai ba da izini a ƙarƙashin Dokar Kifi ta Māori, da kuma Kungiyar Aquaculture ta Iwi a cikin Dokar Kasuwancin Aquacultura ta Māori. Yana wakiltar Ngāti Whatua a matsayin ikon iwi a karkashin Dokar Gudanar da albarkatu kuma ƙungiya ce ta Tūhono.

Runanga kwamiti ne na amincewa da Māori wanda masu kula da 11 ke mulki daga 5 takiwā ko gundumomi: mai kula da 1 daga Ōrākei, 2 daga Kudancin Kaipara, 3 daga Otamatea, 1 daga Whangarei da 4 daga Arewacin Wairoa . [1] Ya zuwa shekarar 2022, co-shugabanni na amincewa sune Allan Pivac da Dame Rangimarie Naida Glavish DNZM. JP, Manahautū shine Alan Riwaka, kuma amincin yana cikin Whangarei.[9]

iwi yana da sha'awa a yankin Majalisar Yankin Northland, Majalisar Auckland, Majalisar Gundumar Kaipara da Majalisar Gunduma ta Whangarei . [1]

Hapū da marae

gyara sashe

Arewacin Wairoa

gyara sashe
  • Ngāti Hinga hapū, wanda ke zaune a Ahikiwi marae (Te Aranga Mai o te Whakapono wharenui), Kaihū
  • Ngāti Torehina, wanda ke zaune a Taita marae (Kia Mahara Koutou wharenui), Māmaranui
  • Ba a san shi ba hapū, wanda ke zaune a Kāpehu marae (Tāringaroa wharenui), Mititai, da Tama te Uaua marae (Mama te Uaua wharenui) Kaihū
  • Te Popoto, wanda ke zaune a Ōtūrei marae (Rangimārie Te Aroha wharenui), Aratapu
  • Te Roroa, wanda ke zaune a Pananawe marae (Te Taumata o Tiopira Kinaki wharenui), Waipoua; Te Houhanga marae (Rāhiri wharenui, Dargaville; Waikarā marae (Te Uaua wharenui) Aranga;
  • Te Uri o Hau, wanda ya kasance a: Otamatea Marae, Kaipara, Maungataroto . Naumai marae (Ngā Uri o te Kotahitanga wharenui), Ruawai; Ōtūrei marae (Rangimārie Te Aroha wharenui) Aratapu; Rīpia marae (Ba wharenui ba), Rīpia, da Pouto; Waikaretu marae, Matakohe; Parirau Marae-Wharemarama (Te Uri-o-Hau). [1]

Whangarei

gyara sashe

Gundumar Whangarei tana da hapū huɗu (ƙabilu):

  • Patuharakeke hapū, wanda ke zaune a Takahiwai marae (Rangiora wharenui), Takahiwai
  • Te Kuihi hapū, wanda ke zaune a Tangiterōria marae (Tirarau wharenui), Tangiterōría
  • Te Parawhau hapū, wanda ke zaune a Korokota marae (Tikitiki o Rangi wharenui), Tītoki da Tangiterōria marae (Maruaru wharenui)
  • Te Uriroroi hapū, wanda ke zaune a Toetoe marae (Toetoe wharenui), Ōtaika [1]
  • Ngā Oho, wanda ke zaune a Ōrākei marae (tare da Tumutumuwhenua wharenui), Ōrāei
  • Te Taoū, wanda ya kasance a Ōrākei marae (tare da Tumutumuwhenua wharenui), Ōrāei
  • Te Uri Ngutu, wanda ke zaune a Ōrākei marae (tare da Tumutumuwhenua wharenui), Ōrāei [1]

Tashar rediyo

gyara sashe

Ake 1179 ita ce tashar rediyo ta hukuma ta Ngāti Whātua, amma ba a hukumance wani ɓangare ne na Cibiyar rediyo ta iwi ba.[10] Yana watsa shirye-shirye a kan 1179 AM a Auckland, kuma yana nuna haɗuwa da kiɗa na zamani na birane da labarun gargajiya.

Shahararrun mutane

gyara sashe
  • Dame Naida Glavish, 'yar siyasa kuma shugabar al'umma
  • Joe Hawke, ɗan siyasa kuma ɗan kasuwa
  • Josh Hohneck, ɗan wasan ƙungiyar rugby
  • Erana James, 'yar wasan kwaikwayo
  • Hugh Kāwharu, shugaban kuma masanin kimiyya
  • Merata Kawharu, marubuciya kuma masanin kimiyya
  • Graham Latimer, tsohon shugaban majalisar Māori
  • Manos Nathan, masanin tukwane
  • Paraire Karaka Paikea, ɗan siyasa kuma ministan coci
  • Ōtene Pāora, shugaban Māori kuma mai tattaunawar ƙasa
  • Tame Te Rangi, ma'aikacin gwamnati kuma mai sharhi kan wasanni
  • Ngapipi Reweti, mai tattaunawar ƙasa
  • Āpihai Te Kawau, shugaban ƙabilar
  • Pāora Tūhaere, shugaban ƙabilar
  • Diane Prince, mai zane, mai saƙa da mai tsarawa
  • Sir William Richard Wright, mai sulhu da yarjejeniya kuma memba na New Zealand Order of Merit

Bayanan da aka ambata

gyara sashe

Haɗin waje

gyara sashe
  1. 1.0 1.1 1.2 1.3 1.4 1.5 "Rohe". tkm.govt.nz. Te Puni Kōkiri, New Zealand Government. Retrieved 2 March 2016.
  2. 2.0 2.1 "Te rohe o Ngāti Whātua: our area". Te Rūnanga o Ngāti Whātua. Archived from the original on 24 May 2015. Retrieved 24 May 2015.
  3. Taonga, New Zealand Ministry for Culture and Heritage Te Manatu. "Ngāti Whātua". teara.govt.nz (in Turanci). Retrieved 2022-09-03.
  4. "Signing the Treaty in Manukau in 1840". Auckland Council. Archived from the original on 4 June 2016. Retrieved 24 May 2016.
  5. "Āpihai Te Kawau". Research and Publishing Group of the New Zealand Ministry for Culture and Heritage. Retrieved 3 August 2019.
  6. "Apihai Te Kawau". Ngāti Whātua-o-Ōrākei. Retrieved 11 August 2019.
  7. "Cultural Values Assessment in Support of the Notices of Requirement for the Proposed City Rail Link Project" (PDF). Auckland Transport. Retrieved 11 August 2019.
  8. "Bastion Point – The Untold Story" (Documentary). nzonscreen.com. NZ On Screen. 1999. Retrieved 16 September 2016.
  9. "Ngati Whatua". ngatiwhatua.iwi.nz. Ngāti Whatua. Retrieved 16 September 2016.
  10. "Listen Online". Irirangi. Te Whakaruruhau o Nga Reo Irirangi Māori. Retrieved 28 April 2015.