El Kutumbi

Muhammad Dan Nazaki (daga shekara ta 1623-1648), wanda aka fi sani da El Kutumbi ko Muhammad Alwali I shi ne sarkin Kano na ashirin da tara kuma uban gidan Kutumbawa, bangaren ƙarshe na sarakunan Hausawa a Kano. Kamar Sarakunan Gaudawa da Rumfawa, ba a bambanta gidansa da farko a kan tsatson dangi ba, a’a, an samu gagarumin sauyi na siyasa da zamantakewa da aka kawo a zamaninsu.Yayin da Rumfawa suka fi son tsarin mulki na tsakiya, Kutumbi da zuriyarsa sun tarwatsa mulki ta hanyar jami'an gwamnati. Ya kirkiro sabbin mukaman gwamnati daban-daban, sannan ya sanya sabbin nau’o’in haraji, musamman a kan shanun Fulani. Haka kuma mulkin sa ya kasance cikin nasara a kan Gombe, Bauchi da kuma babbar kishiyar Kano, Katsina. El Kutumbi ya mutu ne sakamakon raunin da ya samu a yaƙin bayan wani balaguro na biyu da yayi da na baya. Jaridar Kano Chronicle ta bayyana shi a matsayin ɗaya daga cikin manyan sarakunan Kano.

El Kutumbi
Rayuwa
Sana'a

Haihuwa

Shi ɗa ne ga Sarkin Musulmi Muhammad Nazaki da abokinsa, Dada. Ya gaji mahaifinsa a matsayin Sultan a shekara ta alif da ɗari shida da ashirin da uku 1623.

Sarautar Sarkin Musulmi

"Kutumbi babban Sarki ne a ƙasar Hausa."

An ce El Kutumbi ya zaburar da mulki da dukiya. Muzaharar tasa tana rakiyar bābā ɗari sanye da riguna masu tsada, an lulluɓe da kayan ado na zinariya da azurfa. An kuma bi shi da ganguna hamsin, da ganguna arba'in, da ƙaho ashirin da biyar. A lokacin cin nasara ko bukukuwa, ya kasance yana da dawakai guda ɗari. Ya gina gidaje biyu a Gandu da Tokarawa. An yi amfani da gidansa da ke Tokarawa a matsayin hanyar wucewa inda ya jira sojojinsa su hallara. Sojojinsa sun shahara saboda bajintarsu.

Gwamnatin da ba ta da kwanciyar hankali

Bayan hawansa, abin da ya fi yin barazana ga karagar mulkinsa nan da nan shi ne aminin mahaifinsa, Wambai Giwa. Arzikin Wambai da karamcinsa da martabarsa da wannan annoba ta Katsina ya sanya fargabar zai yi wa Sarkin Musulmi tawaye. Nan take Alwali ya kwace masa muƙami.

An ce Alwali yana da wani abokinsa mai suna Kalina Atuman wanda ya yi basarake kuma ya ba wa amanar iko. Wannan Vizier ya samu iko wanda ya goyi bayan na Sarkin Musulmi, ta yadda mutane suka yi imani da cewa aikinsu ya koma baya. Atuman kuwa, ya rasu shekara goma sha biyu da mulkin Alwali. Bayan mutuwarsa, Dawaki Kwoshi ya hau kan karagar mulki kuma ya yi kokarin tayar da zaune tsaye. Sannan Sarkin Musulmi ya kwace ragamar Ƙofan Kabugga daga hannun mahaifin hamshakin attajirin Dawaki, Turaki Kuka Allandayi. Dawaki Kwoshi ya fice daga birnin tare da samun goyon bayan manyan jami’an gwamnati amma Sarkin Musulmi ya gana da shi.

Dan Kutumbi, Bako, wanda ya yi amfani da shi a Katsina, ya sa aka yi masa lakabi da "Jarumi" (Jarumi) shi ma ya samu iko sosai. Yana da dawakai ɗari shida, da mayaƙan dawakai casa'in na manyan mayaƙan doki, yana da babban kwamandan sojoji. Littafin Kano Chronicle ya ce ba wani basarake da aka kwatanta shi da shi “a wajen kyautatawa, ko yin rashin lafiya, cikin jajircewa, bacin rai, da karamci, ya kasance kamar Sarki ne ko da kuwa basarake ne kawai”. Hawan sa kan karagar mulki dangane da rasuwar mahaifinsa, sai da abokan hamayyarsa suka yi masa addu’ar Allah Ya yi wa Jarumi rasuwa. Wasu bayanai sun bayyana cewa, ganin yakin basasa bayan rasuwar mahaifinsa, Bako da kansa ya yi addu’ar Allah ya yi masa rasuwa. Duk da haka, ya mutu kafin mahaifinsa.

Sauran membobin majalisar ministocin

Alwali ya gabatar da laƙabin "Barde Kerreriya", da na "Sarkin Shanu"; wanda ke kula da shanun jihar. Ya fara baiwa bawansa Ibo, wanda aka fi sani da Ibo na Kutumbi mukami na karshe. Ya kuma kirkiro lakabin "Sarkin Samari", shugaban kananun bayin Sarkin Musulmi.

Haraji

Alwali shine Sarkin Musulmi na farko da ya dorawa Fulani makiyaya haraji. Ya ƙirƙiro wani sabon harajin gwamnati da aka fi sani da "Jangali", wanda ya baiwa jihar damar ba da daruruwan shanu.

Yaƙe-yaƙe da yaƙe-yaƙe

Bauchi

Sarkin Dawaki na Alwali, Magara, ya je yaki da Bauchi, ya ci nasara. A hanyarsa ta dawowa daga Bauchi, ya yi sabon mazauni a Ganjua, ya aika da bayi dubu biyu Sarkin Musulmi. Sarkin Dawaki ya baci a sabon yankin Magara ya je ya afkawa Sarkin Dawaki bayan shekara guda inda ya tilasta masa biyan haraji ya bar bayinsa dari biyar a can.

Gombe

An ce Alwali ya sha kaye ya kori birnin Gombe shekaru biyu bayan ya yi balaguron farko a Bauchi.

Katsina

"Alwali rufaffen babbar kofa, Kimbirmi, rufaffen babbar kofa"

Jihar Kano, Katsina, ita ce babbar makiya a yankin. Kano ta samu galaba ne a lokacin da ta karbe Karaye mai dabara a karkashin mulkin mahaifin Alwali kuma Wambai Giwa ya samu gagarumar nasara a kansu. Yakin farko da Alwali ya yi da Katsina shi ne a sigar mamaya. Ya yi sansani a Dugazawa inda ya hana shiga ko fita daga Jihar tare da karbar ganima mai yawa a wurinsu. Sarkin Kano, Jarumi Bako, shi ma ya yi galaba a kan Turmin Dan Ranko, a birnin Katsina, inda ya samu ganima sosai.

Yaki na biyu da Alwali ya yi da Katsina bai yi nasara ba. Ya yada zango ya nufi yammacin kofar amma sojojin katsina sun kai wani harin bazata wanda hakan yasa mutanen Kano suka gudu. A wannan ja da baya, wani jarumin Katsina mai suna Kumaza ya kaiwa Alwali hari da mashi amma Dan Maji Zartaki ya kashe shi kafin ya karasa aikin. Dakarun kano suka tashi da katsina suna zazzafan bin su har suka isa Yashi.

Mutuwa da gado

El Kutumbi ya rasu ne sakamakon raunukan yaƙin da aka yi a Katsina bayan kwanaki uku. Yayin da wasu bayanai ke cewa ya rasu a Katsina, abin da ya fi dacewa shi ne ya rasu a Kano. Muhammad Alwali I shine Sarkin Kano na ƙarshe da ya rasu a yaki har Muhammad Alwali na biyu a lokacin Jihadin Fula.

El Kutumbi ya gaji ɗansa Al Haji wanda aka yi gaggawar tsige shi. Daga nan aka zabi jikansa kuma dan Al Haji, Shekarau, wanda a ƙarƙashin mulkinsa Kano da Katsina za su rattaba hannu kan yarjejeniyar zaman lafiya mai dorewa da malaman addinin Musulunci suka kulla.